Informacje na temat zdrowia
psychicznego w języku polskim
Lęk, panika i
fobie
Anxiety, panic and
phobias
Wprowadzenie
Lęk jest normalnym ludzkim uczuciem, które
wszyscy odczuwamy w obliczu zagrożenia lub poważnych
trud
ności. Lęk zanika, kiedy przyzwyczaimy
się do sytuacji, która go wywołała, lub gdy warunki ulegną zmianie,
albo gdy po prostu opuścimy dane miejsce.
Jeśli jednak poczucie lęku utrzymuje się przez
cały czas, lub pojawia się bez konkretnej przyczyny, życie staje
się trudne.
W tej ulotce omawiamy trzy konkretne rodzaje
lęku:
- Zespół lęku uogólnionego
- Zespół lęku napadowego (panika)
- Fobie
Mamy nadzieję, że informacje tu zawarte
posłużą pomocą tym wszystkim, dla których poczucie lęku stanowi
problem, oraz pomogą ich znajomym i rodzinie lepiej zrozumieć tego
rodzaju zaburzenia.
Czym jest lęk?
Lęk przypomina uczucie strachu. Jeśli jego
przyczyną jest problem, którego nie da się rozwiązać, n.p.
trudności finansowe, nazywamy to zmartwieniem. Jeśli jest to nagła
reakcja wywołana zagrożeniem, n.p. gdy zaglądamy w przepaść, lub
gdy natkniemy się na groźnego psa, mówimy wtedy o strachu.
Choć zmartwienia, strach i lęk to nieprzyjemne
uczucia, często są one pomocne:
- Pod względem psychicznym – pozwalają zachować
poczucie ostrożności i dają motywację do pokonywania
przeszkód.
- Pod względem fizycznym – przygotowują
organizm do działania – do ucieczki przed niebezpieczeństwem, lub
do walki z nim – tzw. reakcja ‘walcz lub uciekaj’.
Uczucia tego rodzaju stają się problemem
dopiero wtedy, gdy są zbyt silne, lub gdy utrzymują się, kiedy nie
są już nam potrzebne. Sprawiają, że czujemy się nieprzyjemnie,
powstrzymują nas od robienia rzeczy, na które mamy ochotę i ogólnie
utrudniają nam życie.
Czy lęk nie jest po prostu stresem?
Słowo ‘stres’ w języku angielskim jest używane
w dwóch różnych znaczeniach:
- Dla określenia rzeczy, które wywołują u nas
niepokój – „moja praca jest stresująca”.
- Dla określania naszej pełnej niepokoju
reakcji na takie rzeczy – „czuję się bardzo zestresowany/a”.
Aby uniknąć nieporozumień, unikamy używania
terminu ‘stres’ w tej ulotce.
Czy lęk/stres jest szkodliwy?
Lęk w umiarkowanym stopniu jest przydatny.
Pomaga nam zachować czujność i działać na dobrych obrotach. Jeśli
jednak natężenie lęku jest bardzo silne, lub gdy utrzymuje się on
przez długi czas, może wywołać zaburzenia w naszym działaniach,
wywołać depresję, a nawet spowodować zaburzenia zdrowia
fizycznego.
Jakie są objawy lęku?
Psychiczne |
Fizyczne |
|
- Szybkie lub nieregularne bicie serca
(palpitacje)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
- Drętwienie, mrowienie warg, lub palców u rąk i
nóg
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
- Mdłości i skurcze żołądka
|
Obserwując u siebie powyższe objawy, zaczynamy
się martwić, iż może to być oznaką poważnej choroby fizycznej, a to
z kolei może tylko pogłębić te symptomy. Jeśli poczucie lęku i
napady paniki występują przez dłuższy czas, łatwo popaść w depresję
– zaczynamy odczuwać przygnębienie, tracimy apetyt i przyszłość
wydaje się nam beznadziejnie ponura.
Lęk występuje najczęściej w jednej z trzech
głównych postaci, które jednak w znacznym stopniu się pokrywają,
stąd większość ludzi najprawdopodobniej doświadcza kilku form
naraz.
Objawy lęku występują prawie bez przerwy.
- Zespół lęku napadowego (napady
paniki)
Nie dające się przewidzieć intensywne napady
lęku występują często w sytuacjach, które łatwo wywołują niepokój.
Symptomy pojawiają się nagle i osiągają szczyt w ciągu niecałych 10
minut. Mogą się również pojawić następujące objawy:
- Zespół lęku napadowego (napady
paniki)
Nie dające się przewidzieć intensywne napady
lęku występują często w sytuacjach, które łatwo wywołują niepokój.
Symptomy pojawiają się nagle i osiągają szczyt w ciągu niecałych 10
minut. Mogą się również pojawić następujące objawy:
- Obawa, że umrzemy
- Przerażenie, obawa o własne zmysły, poczucie
utraty kontroli
- Trudności z oddychaniem, duszenie się
Mniej więcej co czwarta osoba przyjmowana w
pogotowiu ratunkowym z powodu bólu w klatce piersiowej jest
przekonana, że przechodzi atak serca; po czym okazuje się, że jest
to napad paniki. Objawy przy napadzie paniki są bardzo podobne do
tych, które występują w przypadku lęku uogólnionego, ale są o wiele
bardziej intensywne i trwają przez znacznie krótszy okres
czasu.
Występuje poczucie przemożnego strachu przed
czymś, co w rzeczywistości nie jest niebezpieczne i co u większości
ludzi nie wywołuje żadnych problemów. Im bardziej zbliżamy się do
przedmiotu naszego lęku, tym bardziej wzrasta poziom naszego lęku…
i dlatego staramy się tego unikać. Strach się nie pojawia, gdy
jesteśmy z dala od tego, co go wywołuje.
Do powszechnie występujących fobii zalicza
się:
- Agorafobię – strach przed
miejscami, gdzie są ludzie, co nie pozwala nam opuścić własnego
domu
- Fobie społeczne – strach
przed przebywaniem w towarzystwie ludzi, co utrudnia nam nawiązanie
rozmowy z innymi ludźmi.
Czy te zaburzenia są rozpowszechnione?
Fobie utrudniające życie wstępują mniej więcej
u co dziesiątej osoby w jakimś momencie życia. Większość ludzi
jednak nie ubiega się o pomoc.
Co jest przyczyną tego rodzaju stanów
lękowych?
Niektóre osoby rodzą się z predyspozycją do
lęku, a badania sugerują, że tendencje te mogą być dziedziczne.
Jednakże, nawet ludzie, którzy nie mają wrodzonych tendencji, mogą
ulegać lękom, gdy znajdą się pod silną presją.
Psychologiczny punkt widzenia sugeruje, że
niektórzy ludzie traktują fizyczne objawy niewielkiego niepokoju
jako zwiastun poważnej choroby fizycznej. Zaczynają się tym martwić
jeszcze bardziej, co pogłębia nasilenie symptomów, co prowadzi do
jeszcze większych zmartwień… i tak dalej.
Niekiedy przyczyny wywołujące stany lękowe są
oczywiste. Kiedy problem się kończy, znika również lęk. Niektóre
jednak sytuacje są na tyle groźne i niepokojące, że lęk, który
wywołują utrzymuje się długo po ustaniu bezpośredniej przyczyny.
Dzieje się tak często w sytuacjach zagrażających życiu, takich jak
wypadki samochodowe, katastrofy kolejowe lub pożary. Ludzie, którzy
znaleźli się w takich sytuacjach, nawet jeśli nie doznali obrażeń
fizycznych, mogą odczuwać lęk przez wiele miesięcy, a nawet lat po
wydarzeniu.
Następujące sytuacje mogą również być
przyczyną stanów lękowych:
- Zaniedbanie lub maltretowanie w
dzieciństwie
- Znęcanie się lub długotrwałe maltretowanie
osób dorosłych
Powyższe przyczyny zalicza się również do
zespołu stresu pourazowego.
Środki, takie jak amfetaminy, LSD, lub Ecstasy
mogą przyczynić się do wywołania stanów lękowych. Niekiedy nawet
kofeina w kawie wystarczy, żeby wywołać nieprzyjemne
zaniepokojenie.
- Problemy zdrowia
psychicznego
Wiele zaburzeń psychicznych może wywołać stany
lękowe. U mniej więcej połowy osób cierpiących na depresję
występują niekiedy również napady paniki.
- Problemy zdrowia
fizycznego
Niektóre schorzenia fizyczne, takie jak n.p.
choroby tarczycy, mogą również wywoływać stany lękowe.
- Niektóre, lub wszystkie z wyżej
wymienionych …
Niekiedy jednak zupełnie nie sposób określić
przyczyn, które wywołują stany lękowe. Może to być połączenie danej
osobowości, wydarzeń w życiu tej osoby, lub wielkich zmian
życiowych.
Dostępna pomoc
Stany lękowe występują u ludzi bardzo często i
wielu z nich potrafiło przezwyciężyć ten problem, lub nauczyło się
radzić sobie z nim bez konieczności uciekania się do pomocy
specjalistów. W niektórych jednak przypadkach stany lękowe mogą
mieć bardzo szkodliwe następstwa, wpływać negatywnie na zdrowie
fizyczne, lub nawet uniemożliwić normalne funkcjonowanie i
powstrzymać nas od robienia tego, co lubimy. Na szczęście istnieją
metody, które mogą pomóc w radzeniu sobie z tym problemem.
Samopomoc
- Porozmawiaj z kimś. Jeśli
źródło lęku leży w jakichś ostatnio zaszłych zdarzeniach, jak n.p.
rozstanie z partnerem, choroba dziecka, lub utrata pracy, rozmowa
na ten temat może być dużą pomocą. Z kim rozmawiać? Może to być
przyjaciel, lub ktoś z rodziny, obdarzany szacunkiem i zaufaniem,
kto potrafi słuchać. Może się okazać, że nasz rozmówca borykał się
z podobnym problemem, lub zna kogoś w podobnej sytuacji.
- Znajdź grupę samopomocy. W
takich grupach spotyka się ludzi, którzy mają podobne problemy i
rozumieją ludzi, którzy przechodzą przez to samo. Spotkania w
takich grupach są okazją do tego, by nie tylko porozmawiać, ale
również dowiedzieć się, jak inni radzą sobie z podobnymi
problemami. Są grupy przeznaczone w szczególności dla ludzi
cierpiących z powodu fobii i lęków, jak również takie, które
skupiają ludzi, których łączą podobne przejścia życiowe, n.p.
śmierć dziecka, znęcanie się, problemy kobiece.
- Naucz się relaksu. To może
brzmieć dziwnie – każdy przecież wie, jak się odprężyć, prawda?
Jednak, gdy stany lękowe nie mijają, znajomość odpowiednich technik
relaksacyjnych może być dużą pomocą w kontrolowaniu lęku i
napięcia. Istnieją grupy pomocy oraz specjaliści, którzy mogą w tym
pomóc. Jest również wiele książek i innych materiałów pomocniczych,
z których można się nauczyć metod rozluźniających. Dobrze jest
wykonywać ćwiczenia odprężające regularnie, nie tylko w momentach
kryzysowych.
- Znajdź odpowiedni poradnik.
Wielu ludziom to pomaga. Większość dostępnych poradników opiera się
na zasadach terapii poznawczo-behawioralnej omawianej
poniżej.
Rodzina i przyjaciele
Mimo iż ludzie cierpiący na stany lękowe i
fobie nie opowiadają o swoich odczuciach nawet w rodzinie, lub
wśród przyjaciół, zazwyczaj łatwo się domyśleć, że coś jest nie
tak. Osoba ta jest często blada, pełna napięcia, łatwo się irytuje,
płoszy się na dźwięk normalnych odgłosów, takich jak dzwonek u
drzwi, lub klakson samochodu. Może to prowadzić do kłótni,
zwłaszcza jeśli rodzina nie rozumie, dlaczego ich bliski nie jest w
stanie wykonywać pewnych rzeczy. Nawet jeśli rodzina i przyjaciele
rozumieją frustrację osoby cierpiącej na stany lękowe, często
trudno im wytrzymać z kimś takim, zwłaszcza jeśli przyczyny tego
lęku wydają im się nieracjonalne.
Dostępna pomoc
Ludzie cierpiący na stany lękowe często nie
szukają pomocy specjalistów ze strachu przed przyklejeniem im metki
‘wariata’. Zdecydowanie jednak lepiej zasięgnąć pomocy od razu, niż
cierpieć w milczeniu.
Jest to terapia słowna, która pomaga
zrozumieć, w jaki sposób ‘nawyki myślowe’ pogarszają, lub nawet
powodują stany lękowe. Pomaga również rozpoznać przyczyny lęku,
których sobie nawet nie uświadamialiśmy. Leczenie przebiega w
grupach, lub indywidualnie, na sesjach odbywających się zazwyczaj
raz w tygodniu i może potrwać kilka tygodni, lub miesięcy.
- Komputerowa terapia
poznawczo-behawioralna
Istnieje obecnie wiele programów
komputerowych, których można używać samodzielnie do przeprowadzenia
terapii. Krajowy Instytut Zdrowia i Doskonałości Klinicznej (NICE)
poleca program pod angielską nazwą ‘Fearfighter’
(‘Pogromca Strachu’) w leczeniu paniki i fobii. Dostęp do tego
programu zapewni lekarz pierwszego kontaktu.
Jeśli to nie podziała, istnieje wielu innych
specjalistów, którzy mogą przynieść pomoc – lekarz pierwszego
kontaktu, psychiatra, psycholog, pracownik opieki społecznej,
pielęgniarka, lub doradca. Niektorzy psychoterapeuci mają
wykształcenie medyczne, inni nie.
W plan leczenia lęków i fobii u niektórych
ludzi włącza się leki, takie jak powszechnie stosowane leki
uspokajające typu valium –
benzodiazepiny (większość leków nasennych należy do
tej grupy). Są one bardzo skuteczne w łagodzeniu lęków, ale łatwo
się od nich uzależnić już po czterech tygodniach stosowania. Po
odstawieniu mogą wystąpić nieprzyjemne objawy zespołu
abstynencyjnego, które mogą utrzymywać się przez jakiś czas.
Dlatego też leki z tej grupy nie powinny być przyjmowane przez
okres dłuższy niż 2 tygodnie, n.p. tylko w okresie ostrego
kryzysu.
- Nie należy ich stosować w
długofalowym leczeniu stanów lękowych.
- Nie należy ich w ogóle stosować w
leczeniu zespołu lęku napadowego.
Środki przeciwdepresyjne pomagają złagodzić stany
lękowe, mimo iż zazwyczaj przepisuje się je przy leczeniu depresji.
Efekty ich działania pojawiają się zazwyczaj po 2-4 tygodniach
regularnego przyjmowania. Najczęściej na początek przepisuje się
jeden z leków nowej generacji z grupy SSRI (selektywne inhibitory
zwrotnego wychwytu serotoniny) – jeśli nie zadziała, włącza się
starsze leki z grupy trójpierścieniowych, lub nowszy środek
przeciwdepresyjny Wenlafaksynę (ang. Venlafaxine).
Leki beta-adrenolityczne w
niewielkich dawkach pomagają czasem kontrolować dygotanie
występujące w stanach lękowych. Przyjmuje się je na krótko przed
spotkaniem z ludźmi lub przed wystąpieniem publicznym.
Badania sugerują, iż waleriana (łac.
Valeriana Officinalis) nie łagodzi stanów lękowych, natomiast
rumianek (łac. Matricaria recutita) oraz melisa
(łac. Melissa officinalis) „napawają optymizmem”.
Pieprz metystynowy, znany również jako Kava kava (łac.
Piper methysticum) również wydaje się być skuteczny, ale jest
obecnie zakazany w Wielkiej Brytanii ze względu na obawy
związane z jego szkodliwym wpływem na wątrobę.
Jaka metoda leczenia jest najlepsza?
Sposoby leczenia, których skuteczność
utrzymuje się najdłużej, poczynając od najskuteczniejszych, to
:
- Terapia psychologiczna
(poznawczo-behawioralna)
- Terapia farmakologiczna (SSRI)
- Samopomoc (poradniki oparte na zasadach
terapii poznawczo-behawioralnej).
Stany lękowe i fobie u dzieci
U większości dzieci występują okresy, kiedy
czegoś się boją. Jest to zupełnie naturalne w procesie rozwoju. Na
przykład, małe dzieci są bardzo przywiązane do rodziców, lub ludzi,
którzy się nimi opiekują i każda rozłąka, bez względu na przyczynę,
może wywołać lęk i zdenerwowanie.
Strach przed ciemnością, lub wyimaginowanymi
potworami jest również bardzo częsty u wielu dzieci. Tego typu
obawy zanikają w miarę dorastania dziecka i nie mają negatywnego
wpływu na jego rozwój. Większość dzieci może również odczuwać lęk
przed ważnym wydarzeniem, takim jak pierwszy dzień w szkole. To
jednak szybko mija, dziecko przestaje się bać i jest w stanie
cieszyć się nową sytuacją.
Nastolatki także często miewają stany lękowe.
Martwią się swoim wyglądem, tym co inni o nich myślą, jak im się
układa z ludźmi, jak nawiązywać bliskie stosunki z rówieśnikami.
Tego typu zmartwienia zazwyczaj łatwo rozwiewać w rozmowach z
dzieckiem. Jeśli jednak lęki są nasilone, mogą one prowadzić do
kłopotów w nauce, zmian w zachowaniu, lub wywoływać objawy
fizyczne.
Jeśli lęk i zmartwienia u dziecka lub
nastolatka są na tyle silne, że negatywnie wpływają na ich życie,
warto porozmawiać z lekarzem.
Organizacje oferujące pomoc
Anxiety
UK: Infolinia: 08444 775 774.
Organizacja charytatywna utworzona 30 lat temu, której założyciel
cierpiał na agorafobię. Pomaga ludziom z zespołem lękowym.
British Association for Behavioural
and Cognitive Psychotherapies[1]
(BABCP) Prowadzi rejestr akredytowanych
terapeutów.
No
Panic: oferuje pomoc ludziom cierpiącym na lęki
napadowe, fobie, nerwice natręctw, lęki uogólnione oraz zespół
abstynencyjny.
Dodatkowe źródła informacji
Overcoming worry: A self-help guide using
cognitive behavioural techniques (Przezwyciężanie zmartwień:
poradnik oparty na terapii poznawczo-behawioralnej). Kevin
Meares i Mark Freeston (2008). London: Constable &
Robinson.
Overcoming anxiety: a five Areas Approach
(Przezwyciężanie lęku: podejście pięciu obszarów). Chris
Williams (2003). London: Hodder Arnold.
Stories and analogies in Cognitive Behaviour
Therapy (Historie i analogie w terapii
poznawczo-behawioralnej). Paul Blenkiron (2010).
WileyBlackwell.
Anxiety: Your questions answered (Lęk:
odpowiadamy na twoje pytania). Trevor Turner
(2003). Churchill Livingstone.
Wolno dostępne internetowe źródła terapii
poznawczo-behawioralnej
- Living Life to the Full (Żyć pełnią
życia): Bezpłatny kurs internetowy pomagający
ludziom w trudnych sytuacjach, oraz ich opiekunom, w rozwijaniu
umiejętności życiowych. Pomaga zrozumieć, dlaczego czujemy się tak,
a nie inaczej, pomaga dokonać zmian w sposobie myślenia i
działania, poprawić stosunki z innymi.
- FearFighter (Pogromca
Strachu): Bezpłatny dostęp w Anglii i Walii przepisuje
lekarz pierwszego kontaktu.
Bibliografia
Barr Taylor, C. (2006) Panic disorder
(Zespół lęku napadowego). BMJ: 332: 951-955.
NICE Clinical Guideline 22 – Anxiety:
Management of anxiety (panic disorder, with or without agoraphobia,
and generalised anxiety disorder) in adults in primary, secondary
and community care (Zalecenie nr 22 Instytutu NICE – Zespoły
lękowe: leczenie stanów lękowych {lęk napadowy z lub bez agorafobii
i lęku uogólnionego} u dorosłych na pierwszym, drugim i trzecim
szczeblu opieki zdrowotnej) (2004) National Institute for
Health and Clinical Excellence: London.
Scott, A., Davidson, A. & Palmer, K.
(2001) Antidepressant drugs in the treatment of anxiety disorders
(środki przeciwdepresyjne w leczeniu zespołów
lękowych). Advances in Psychiatric Treatment, 7, 275–282.
Cohen, A. (2008) The primary care management
of anxiety and depression: a GP’s perspective (Leczenie stanów lękowych i depresji w podstawowej
jednostce służby zdrowia: perspektywa lekarza pierwszego
kontaktu). Advances in Psychiatric Treatment, 14: 98-105.
Ernst, E. (2007) Herbal remedies for
depression and anxiety (Leki ziołowe w leczeniu depresji i
stanów lękowych). Advances in Psychiatric Treatment, 13,
312–316.
NICE (2008) Computerised cognitive behaviour
therapy for depression and anxiety. Review of Technology Appraisal
51 (Komputerowa terapia poznawczo-behawioralna w leczeniu
depresji i stanów lękowych. Przegląd opinii na temat technologii nr
51). National Institute for Health and Clinical Excellence:
London.
Sareen, J. et al (2006) Disability and poor
quality of life associated with comorbid anxiety disorders and
physical conditions (Niepełnosprawność i niska jakość życia
związana z zespołem lęku uogólnionego współistniejącego w
schorzeniach fizycznych). Archives of Internal Medicine, 166,
2109–2116.
Ulotka ta została wydana przez Komisję
Wydawniczą ds. Edukacji Publicznej Royal College of
Psychiatrists.
Wydawca serii: Dr Philip Timms
Opinia eksperta: Dr Paul Blenkiron
Ilustracje: Lo Cole/eastwing.co.uk
Tłumaczenie: Joanna Carroll
© Wrzesień 2009. Data przeglądu: wrzesień
2013. Royal College of Psychiatrists.
Zezwala się na bezpłatne pobieranie,
kopiowanie, drukowanie i rozpowszechnianie ulotki, bez ciągnięcia
zysków, pod warunkiem, że autorstwo Royal College of Psychiatrists
jest odpowiednio zadeklarowane. Powielanie w jakiejkolwiek
innej formie wymaga zezwolenia Dyrektora Działu Publikacji [link to
dave’s email]. Royal College of Psychiatrists nie zezwala na
publikowanie swoich ulotek na innych stronach internetowych, ale
dozwolone jest publikowanie bezpośrednich linków.
Ulotka ta powstała dzięki szczodrości
instytucji charytatywnej St Andrew’s w Northampton i jej Komitetu
ds. Dystrybucji Funduszy Charytatywnych (Charitable Monies
Allocation Committee).

Katalog materiałów oświatowych oraz ulotki
można uzyskać za pośrednictwem naszego Działu Ulotek [link to
leaflets email] pod adresem:

The Royal College of Psychiatrists,17 Belgrave
Square, London SW1X 8PG. Telefon:020 7235 2351 x6259.
Numer rejestracyjny organizacji charytatywnej
(Anglia i Walia) 228636 i w Szkocji SC038369.
Uprzejmie informujemy, że Royal College of Psychiatrists nie udziela porad w indywidualnych
przypadkach. Na stronie
FAQ (często zadawane pytania) znajdziesz odpowiedź, gdzie i w jaki sposób
należy ubiegać się o pomoc.
Powiedz nam co myślisz o tej ulotce!
Prosimy odpowiedzieć na poniższe pytania, a następnie kliknąć ‘wyślij’. Odpowiedzi
można również wysłać mailem na adres dhart@rcpsych.ac.uk
W każdym rzędzie należy zaznaczyć odpowiedź, która najlepiej określa Twoje odczucia
na temat określenia w kolumnie po lewej stronie.
Twoje odpowiedzi pomogą nam ocenić użyteczność naszej ulotki – postaraj się odpowiedzieć
na każde pytanie.
Przeczytałeś tę ulotkę ponieważ (wybierz nie więcej niż dwie kategorie):
Twoja grupa wiekowa (prosimy odpowiednio zaznaczyć)