Iselder

Ymwadiad

Gweler ein hymwadiad, sy'n berthnasol i'r holl gyfieithiadau sydd ar gael ar y wefan hon.

Gweithio mewn partneriaeth â seiciatryddion a gofalwyr

Cyflwyniad

Mae'r daflen hon ar gyfer:

• unrhyw un sy’n rhoi help ymarferol a chefnogaeth, yn ddi-dâl, i berthynas, partner neu ffrind sy'n dioddef o iselder (a elwir yn 'gofalwyr' yn y daflen hon)
• unrhyw weithiwr proffesiynol - seiciatryddion, Meddygon Teulu neu aelodau eraill o’r tîm iechyd meddwl sy’n ymwneud â gofalu a darparu triniaeth i’r sawl sy’n dioddef o iselder.

Mae’n edrych ar ffyrdd sy’n annog cyfathrebu cliriach a chyd-weithio gwell rhwng cleifion, gofalwyr a gweithwyr proffesiynol. 

Ar gyfer y gofalwr

Iselder

Mae’r rhan fwyaf ohonom yn teimlo’n drist a thruenus ar adegau, ond pan mae’r teimladau hyn yn parhau am fwy nag ychydig o wythnosau, a'u bod cynddrwg hyd nes eu bod yn ymyrryd â bywyd pob dydd pobl, yna, fel arfer, mae angen cymorth proffesiynol.

Newidiadau yn ymddygiad yr unigolyn

Efallai y byddwch chi, fel gofalwr, yn sylwi fod y person:

• yn anhapus y rhan fwyaf o’r amser
• wedi colli ei hunan hyder
• yn mynegi teimladau o euogrwydd, cywilydd a theimlo’n ddi-werth
• yn flin ac, efallai, yn ddig
• yn ddagreuol
• wedi colli’r awydd i fwyta, neu’n bwyta mwy na’r arfer
• wedi newid ei batrwm cwsg
• yn hynod flinedig
• yn cael trafferth canolbwyntio
• yn encilgar ac wedi colli diddordeb mewn bywyd, gan gynnwys rhyw
• yn methu gofalu dros eu hunain gystal ag arfer
• yn siarad am hunanladdiad

Gwneud diagnosis

Mae angen i'r gweithiwr proffesiynol - meddyg, nyrs neu weithiwr cymdeithasol - ddeall digwyddiadau diweddar yn ogystal â beth sydd wedi digwydd i rhywun yn y gorffennol. Er mwyn gwneud hyn, mae’n rhaid iddynt siarad â’r claf ac, yn aml, â pherthynas agos neu ffrind. Ar ôl ystyried popeth arall a all achosi’r symptomau, gan gynnwys problemau iechyd corfforol, gellir wedyn gwneud diagnosis o iselder ysgafn, cymedrol neu ddifrifol.

Triniaeth

Mae iselder yn salwch y gellir ei drin yn llwyddiannus. Weithiau, mae digwyddiadau ym mywyd rhywun yn ei achosi, neu fe all ymddangos yn sydyn heb unrhyw achos amlwg. Mae’r rhan fwyaf o bobl sy’n dioddef o iselder yn cael eu trin gan eu Meddyg Teulu. Efallai bod rhai angen help mwy arbenigol, a’u cyfeirio at seiciatrydd ac/neu at Dîm Iechyd Meddwl Cymunedol (CMHT), i weld nyrs seiciatrig gymunedol (CPN), gweithiwr cymdeithasol, seicolegydd neu therapydd galwedigaethol. Dim ond 1 o bob 100 o bobl sy’n dioddef o iselder sydd angen mynd i’r ysbyty.

Mae nifer o driniaethau ar gael:

• Hunangymorth, yn cynnwys technegau ac ymarferion ymlacio
• Therapi siarad, megis cwnsela, therapi ymddygiad gwybyddol (CBT) neu un o'r seicotherapi
• Meddyginiaeth megis cyffuriau gwrth-iselder
• Meddyginiaeth llysieuol, megis llysiau Ifan.

Fel gofalwr, sut allwch chi helpu'ch ffrind neu berthynas?

• Annog y person i siarad am sut y maen nhw'n teimlo.
• Ceisio bod yn wrandäwr da - hyd yn oed os ydych chi'n clywed yr un peth sawl gwaith
• Eu hatgoffa hwy bod iselder yn salwch y gellir ei drin, ac nad ydynt ar fai.
• Cysuro’r person o hyd y bydd yn gwella.
• Annog ymarfer corff rheolaidd a diet cytbwys
• Annog y person i gymryd help proffesiynol.
• Helpu’r person i beidio â mynd yn agos at alcohol.
• Cymryd o ddifrif os oes unrhyw sôn yn y sgwrs am deimlo'n anobeithiol neu am hunan-niweidio

Fel gofalwr, gallwch fod yn:

• Ddiamynedd gydag ymddygiad y person
• Poeni:
  • eich bod yn colli’r person yr oeddech yn arfer ei adnabod
  • am ymdopi a gofyn am help
  • am y dyfodol, gan gynnwys pryderon ariannol
  • am y stigma sy’n gysylltiedig â salwch meddwl
  • am ddiogelwch y person a’r risg o hunanladdiad
• Blinedig ar ôl gwrando a gofalu
• Wedi’ch ynysu oddi wrth eich cysylltiadau cymdeithasol arferol

Yn aml, mae gofalu am rhywun sy’n teimlo’n isel yn anodd iawn, yn rôl sy’n peri straen ac unigrwydd, ond mae help a chefnogaeth ar gael.

Cyngor i ofalwyr

Mewn partneriaeth â’ch meddyg ac aelodau’r tîm iechyd meddwl

Mae’n bwysig bod cyfathrebu clir a rheolaidd rhwng meddyg teulu, gweithwyr proffesiynol eraill, yr unigolyn sy’n dioddef o iselder a’i ofalwr. Nid yw hyn yn ddigwydd yn awtomatig, a bydd yn cymryd amser ac ymdrech. Er enghraifft, os oes angen arnoch chi fwy o amser nag arfer i siarad am beth sy’n digwydd gyda'ch Meddyg Teulu, yna mae modd i chi ofyn am apwyntiad dwbl. Bydd hyn yn rhoi rhagor o amser i chi.

Partneriaeth/gwneud penderfyniadau

Mae gan pobl farn gwahanol ynghylch â faint y maent yn dymuno ymwneud â chymryd penderfyniadau am eu gofal a thriniaeth. Mae rhai pobl yn hapus i adael i'r meddyg wneud hyn, mae rhai pobl yn hoffi gwneud y penderfyniad dros eu hunain ac mae eraill yn ffafrio rhyw fath o gydweithio. Beth bynnag yw 'dewis penderfyniad' y claf, dylai ef/hi a'r gofalwr gymryd rhan lawn mewn unrhyw drafodaethau am driniaeth a chynlluniau gofal. Fel rhan o hyn, mae'n hanfodol eich bod chi a'ch ffrind neu berthynas yn cael yr holl wybodaeth sydd ei angen arnoch chi i wneud y penderfyniadau sydd angen eu gwneud.

Mae datblygu perthynas wedi’i seilio ar ymddiriedaeth â’r holl staff sy’n gofalu am y claf o fudd mawr. Mae'r staff yn cael llun eglurach am yr hyn syn digwydd - a faint o gymorth a chefnogaeth y gallwch chi gynnig. Rydych chi'n cael syniad eglurach am y dewisiadau ar gael a beth i'w ddisgwyl - a sut i gael ychydig o gefnogaeth i'chi eich hunain. Mae hyn o fudd mawr, yn enwedig wrth ddarparu cefnogaeth a gwybodaeth barhaus.

*Cofiwch drefnu eich apwyntiad nesaf cyn i chi adael.

Bydd ymweliad â’ch meddyg neu aelodau eraill o’r tîm iechyd meddwl yn rheolaidd yn sicrhau eich bod ill dau yn derbyn y gofal a’r gefnogaeth orau. Dylid paratoi’n drylwyr ar gyfer yr ymweliadau hyn.

Cynllunio ar gyfer ymweliad dilynol

• Trafodwch unrhyw bryderon newydd neu newid hwyliau, meddyliau ac ymddygiad.
• Cadwch nodyn o’r newidiadau hyn fel y maen nhw'n digwydd, gan gofnodi’r dyddiadau.
• Cadwch nodyn o unrhyw ymateb i feddyginiaeth, gan gofnodi'r dyddiadau eto, os yn bosib.
• Yn union cyn eich ymweliad nesaf, edrychwch ar y nodiadau a phenderfynwch, gyda'ch ffrind neu berthynas, beth yw’r pwyntiau pwysicaf.
• Ysgrifennwch eich tri phryder mwyaf i sicrhau eich bod yn trafod y rhain, ac ewch a’r nodiadau eraill gyda chi. Gall y rhain gynnwys:
  • newid mewn symptomau ac ymddygiad
• sgil effeithiau meddyginiaeth
• iechyd corfforol cyffredinol e.e. rhoi ar neu golli pwysau
• eich iechyd eich hun fel gofalwr
• unrhyw help ychwanegol sydd ei angen
• pa bryd fydd y person yn ddigon da i ddychwelyd i weithgareddau arferol, gan gynnwys gwaith a gyrru.

Yn ystod eich ymweliad:

• Os nad ydych chi na’r person yn deall rhywbeth, yna holwch gwestiynau.
• Anogwch eich ffrind neu berthanas i ddweud wrth y gweithiwr professiynol am sut mae'n teimlo.
• Cymrwch nodiadau am beth sy’n cael ei ddweud wrthych chi. Ar y diwedd, dywedwch wrth y doctor beth yr ydych chi a’r person wedi’i ddeall er mwyn clirio unrhyw gamddealltwriaeth neu rhywbeth sydd wedi ei adael allan.

Cyfrinachedd

Mae gan bob gweithiwr iechyd meddwl proffesiynol ddyletswydd o gyfrinachedd. Mae hyn yn golygu, oni bai fod amgylchiadau eithriadol, ni allent rannu gwybodaeth am y claf heb ganiatâd y claf.

Mae hyn yn golygu y gall gweithwyr proffesiynol fod yn anfodlon trafod gwybodaeth o'r fath gyda gofalwr - neu hyd yn oed gwrthod i'w wneud o gwbl.

Sut bynnag, mae mwy a mwy o weithwyr proffesiynol iechyd yn cydnabod gwerth cynnwys gofalwyr ac yn annog y claf i ddeall manteision hyn. (Gweler ein taflen ‘Gofalwyr a chyfrinachedd mewn iechyd meddwl’).

Hyd yn oed os nad yw'r claf wedi rhoi ei ganiatad i rannu ei wybodaeth bersonnol, gall gweithwyr proffesiynol roi gwybodaeth cyffredinol ar gyflwr, hawliau a gwasanaethau i ofalwyr, oni bai nad yw'r wybodaeth yn torri cyfrinachedd.

Os yw’r meddyg yn anfodlon eich cynnwys chi fel gofalwr, mae nifer o bethau y medrwch eu gwneud:

• gofynnwch i’r sawl yr ydych yn gofalu amdano/i a gewch chi fynychu rhai o’r apwyntiadau gydag ef/hi, neu i ran o'r apwyntiad
• siaradwch gydag aelodau eraill o’r tîm iechyd meddwl
• cysylltwch â’r llinellau ffôn a restrir ar ddiwedd y daflen hon
• cysylltwch â gweithwyr adfocatiaeth iechyd meddwl lleol

Peidiwch ag anghofio gofalu amdanoch chi eich hun:

• Rhannwch eich pryderon gyda ffrindiau ac aelodau’r teulu yr ydych yn ymddiried ynddynt - ond parchwch hawl y claf i breifatrwydd
• Peidiwch â dioddef ar eich pen eich hun, gofynnwch am help pan ydych chi teimlo angen ei gael.
• Rhowch amser i chi’ch hun ar gyfer gwneud gweithgareddau hamdden
• Sicrhewch eich bod yn bwyta’n dda ac yn cael digon o ymarfer
• Ewch i weld eich meddyg eich hun os yw anodd i chi gysgu, os yn bryderus neu’n teimlo’n isel
• Gofynnwch a oes gweithiwr cefnogi teuluoedd ar gael.

Ar gyfer y gweithiwr proffesiynol

Yr asesiad

• Gallwch weld y claf a’r gofalwr ar wahân, yn ogystal â gyda’i gilydd.

A oes ddigon o amser i...

• Wrando, holi a gwrando
• Cael clywed hanes bywyd
• Holi am unrhyw golledion, unrhyw gamdriniaeth posib neu ddigwyddiadau trawmatig eraill
• Esbonio sut y daethoch i’r casgliad am y diagnosis
• Siarad am y prognosis byrdymor a hirdymor
• Gadael digon o amser ar gyfer cwestiynau a thrafodaethau

Wrth reoli’r iselder, ydych chi'n...

• Trafod pob triniaeth bosibl gan gynnwys cymorth meddygol, seicolegol a hunangymorth
• Siarad am sgil effeithiau posib meddyginiaeth
• Trafod sut i fodloni anghenion gofal y claf a’r gofalwr.
• Siarad am y canlyniadau positif
• Treulio amser yn holi am iechyd y gofalwr – yn gorfforol ac yn emosiynol

Pethau i’w cofio

• Efallai bod y gofalwr eisiau seibiant
• Dywedwch yn glir y byddwch yn fodlon siarad gydag aelodau eraill y teulu
• Gwnewch yn siŵr fod gweithiwr proffesiynol ar gael y gall y teulu gysylltu ag ef/hi ar unrhyw adeg
• Nodwch y rhif ffôn y tu allan i oriau
• Gwnewch yn siŵr fod gan y claf a’r gofalwr ddigon o wybodaeth am:
• eu gofal a’u triniaeth
• yr holl ystod o wasanaethau lleol ar gael - ymarfer, maeth neu grwpiau hunangymorth, er enghraifft
• iselder a’r driniaeth
• sefydliadau gofalwyr neu iechyd meddwl perthnaso
• Gyrrwch copïau'r llythyrau i’r claf a’r gofalwr.

Cymorth pellach

Depression Alliance

Nid yw Depression Alliance yn darparu llinell cymorth ar hyn o bryd ond gallwch ffonio am becyn gwybodaeth ar 0845 123 23 20; e-bost information@depressionalliance.org

The Princess Royal Trust for Carers

Darparu gwybodaeth, cefnogaeth a chyngor i ofalwyr. E-bost: support@carers.org

Cynhyrchwyd y daflen hon fel rhan o ymgyrch Partneriad mewn Gofal (Partners in Care) ar y cyd rhwng y Coleg Brenhinol y Seiciatryddion ac Ymddiriedolaeth y Dywysoges Frenhinol i Ofalwyr. Un o nodau ymgyrch Partneriad mewn Gofal oedd dangos os yw pawb sy’n ymwneud â gofal pobl â phroblemau iechyd meddwl ac anableddau dysgu yn cydweithio, gellid datblygu partneriaeth driw rhwng gofalwyr, cleifion a gweithwyr proffesiynol fydd o fudd i bawb.

Awdur gwreiddiol: Jill Siddle

Mewnbwn gofalwr a defnyddiwr: Depression Alliance

Golygydd: Dr Philip Timms, Cadeirydd, Bwrdd Golygyddol Addysg Cyhoeddus i Goleg Brenhinol y Seiciatryddion.

© Mai 2010. Dyddiad adolygu: Mai 2010