Żałoba

Below is a Polish translation of our information resource on bereavement. You can also view our other Polish translations.

Te informacje są przeznaczone dla wszystkich pogrążonych w żałobie, ich rodzin i przyjaciół, oraz każdego, kto chce dowiedzieć się więcej.

Na tej stronie znajdziecie informacje o:

• sposobach, w jakich ludzie zazwyczaj przeżywają żałobę po stracie
• nieprzepracowanej żałobie
• miejscach, gdzie można uzyskać pomoc
• innych źródłach informacji
• sposobach udzielania pomocy przez przyjaciół i członków rodziny.

Czym jest żałoba?

Żałoba to przygnębiające, ale powszechne doświadczenie. Większość z nas doświadczy w pewnym momencie swojego życia śmierci lub straty ukochanej osoby.

Mimo to, na co dzień bardzo mało myślimy i rozmawiamy o śmierci, być może dlatego, że nie natykamy się na nią tak często jak poprzednie pokolenie. Dla nich śmierć brata lub siostry, przyjaciela czy krewnego była powszechną częścią życia w dzieciństwie lub nastoletnich latach. Nam przychodzi doświadczyć tych strat później w życiu. Nie mamy więc możliwości nauczyć się żałoby - jak ją odczuwać, co powinniśmy robić, co jest „normalne”. Nie mamy też doświadczenia pogodzenia się z żałobą.

Mimo to, musimy umieć sobie poradzić, kiedy finalnie zmierzymy się ze stratą ukochanej osoby. Każdy z nas jest inny i inaczej mierzy się z żałobą - jednak pewne doświadczenia są uniwersalne podczas przeżywania żałoby.

Jak doświadczamy żałoby

Żałobę przeżywamy po jakichkolwiek stratach, najmocniej jednak po śmierci ukochanej osoby. Żałoba to nie tylko jedno uczucie, a cała seria uczuć. Potrzeba czasu, żeby je przeżyć, a każda osoba zrobi to w swoim własnym tempie.

Najczęściej przechodzimy żałobę po kimś, kogo znaliśmy przez długi czas. Jednak osoby, które urodziły martwe dziecko lub poroniły, lub które straciły bardzo małe dzieci, przeżywają żałobę w ten sam sposób. Potrzebują one tego samego rodzaju opieki i uwagi.

Ludzie przeżywają szereg różnych emocji podczas żałoby. Te uczucia nie pojawiają się w żadnej szczególnej kolejności. Uczucie może czasem wrócić, nawet jeśli myślimy, że już je przepracowaliśmy. Niektórzy z nas mogą nic nie czuć.

Szok

Po śmierci bliskiej osoby, większość ludzi doświadcza szoku, jakby nie mogli uwierzyć, że to się naprawdę wydarzyło. Mogą się tak czuć, nawet jeśli była to spodziewana śmierć.

To uczucie emocjonalnego odrętwienia może być czasem pomocne w przebrnięciu przez wszystkie ważne ustalenia praktyczne, które muszą być poczynione, tj.skontaktowanie się z krewnymi czy zorganizowanie pogrzebu. Jednak to poczucie odrealnienia może się stać problemem, jeśli trwa zbyt długo. Zobaczenie ciała zmarłego może być dla niektórych ważnym pierwszym krokiem do jego pokonania.

Dla wielu ludzi, pogrzeb czy nabożeństwo żałobne jest wydarzeniem, podczas którego rzeczywistość tego, co się wydarzyło, zaczyna do nas docierać. To może być przygnębiające, gdy widzi się ciało lub uczestniczy się w pogrzebie, ale są to sposoby pożegnania się z ukochaną osobą. W danym momencie może to być zbyt bolesne, na przykład, przyjść na pogrzeb. Wielu ludzi żałuje jednak w przyszłości, jeśli nie uczestniczyli w pogrzebie.

Wyparcie

Wkrótce to odrętwienie mija i może być zastąpienie uczuciem wyparcia. Ciężko jest nam zaakceptować to, co się wydarzyło. Ciężko jest nam przekonać się o stracie, nawet jeśli znamy fakty. Czujemy tęsknotę za zmarłym. Chcemy go jakoś znaleźć, nawet jeśli jest to oczywiście niemożliwe. Sprawia to trudność w zrelaksowaniu lub skoncentrowaniu się oraz możemy mieć trudności z prawidłowym snem. Sny mogą być bardzo przygnębiające.

Niektórzy ludzie czują, że mogą „widzieć” ukochane osoby wszędzie, gdzie idą - na ulicy, w parku, w domu, gdziekolwiek, gdzie spędzali razem czas.

Złość i poczucie winy

Możemy również czuć się bardzo rozzłoszczeni w tym czasie - źli na lekarzy i pielęgniarki, którzy nie zapobiegli śmierci, na przyjaciół i krewnych, którzy nie zrobili wystarczająco lub nawet na zmarłego, który przez śmierć nas opuścił. Możemy być nawet rozgniewani na nas samych, że nie zrobiliśmy wystarczająco dużo.

Innym powszechnym uczuciem jest poczucie winy. Wciąż myślimy o wszystkich rzeczach, które chcielibyśmy powiedzieć lub zrobić. Możemy nawet myśleć, że gdybyśmy zrobili coś inaczej, być może w jakiś sposób zapobieglibyśmy śmierci. Oczywiście, śmierć jest zazwyczaj poza czyjąkolwiek kontrolą i osoba pogrążona w żałobie może potrzebować, aby jej o tym przypomnieć. Możemy się nawet czuć winni jeśli poczujemy ulgę, kiedy ukochana osoba umrze po bolesnej lub przygnębiającej chorobie. Uczucie ulgi jest naturalne, zrozumiałe i bardzo powszechne.

Smutek

Po tym stanie pobudzenia zwykle następuje czas cichego smutku lub wycofania i ciszy, kiedy chcemy być sami. Te nagłe zmiany emocjonalne mogą być dezorientujące dla przyjaciół i krewnych, ale są one normalną częścią żałoby. 

Mimo że czujemy się mniej pobudzeni, okresy depresyjne stają się z czasem coraz częstsze. Możemy doświadczyć od czasu do czasu spazmów żałoby, spowodowanych przez ludzi, miejsca lub rzeczy, które przywracają nam wspomnienia utraconej osoby.

Innym może być trudno zrozumieć lub mogą być zakłopotani, kiedy nagle wybuchamy płaczem bez żadnego wyraźnego powodu. Na tym etapie kuszące może być trzymanie się z dala od innych ludzi, którzy w pełni nie rozumieją lub nie dzielą żałoby. Jednak unikanie innych może nawarstwić problemów na przyszłość, a zazwyczaj najlepiej jest zacząć powrót do normalnego życia (na tyle, na ile to możliwe) po mniej więcej kilku tygodniach.

W tym czasie, innym może się wydawać, że spędzamy dużo czasu siedząc, nic nie robiąc. Prawdopodobnie myślimy wówczas o utraconej osobie, wracając do dobrych i złych chwil, które razem przeżyliśmy. To cicha, aczkolwiek niezbędna część zaakceptowania śmierci.

Wraz z czasem, ostry ból wczesnej żałoby zaczyna zanikać. Depresja słabnie i wraca możliwość myślenia o innych rzeczach, a nawet o myślenia o przyszłości. Jednak, poczucie, że straciło się część siebie nigdy kompletnie nie znika.

Jeśli straciliśmy partnera, ciągle przypominamy sobie o naszej nowej samotności, widząc inne pary razem oraz medialne obrazki szczęśliwych rodzin. Mimo to, po jakimś czasie możemy znowu poczuć się w pełni sobą, nawet jeśli brakuje części naszego życia. Tak więc, po latach, może okazać się, że mówimy tak, jakby stracona osoba wciąż była z nami.

Akceptacja

Te różne doświadczenia mogą nałożyć się w czasie i ukazać się na różne sposoby u różnych ludzi. Większość z nas dochodzi do siebie po poważnej chorobie w ciągu roku lub dwóch lat. Ostatnią częścią żałoby jest odejście od zmarłego i zaczęcie nowego rodzaju życia. Nasz humor się poprawia, nasz sen się polepsza a nasza energia wraca do normalności. Wracamy do swojego normalnego stanu, nawet popędu seksualnego.

Mimo wszystko, ludzie z różnych kultur radzą sobie ze śmiercią na swój własny, charakterystyczny sposób. W niektórych społecznościach śmierć postrzegana jest jako pierwszy krok w ciągłym cyklu życia i śmierci, a nie „całkowite zatrzymanie”. Rytuały i ceremonie żałobne może być publiczne i wylewne, lub prywatne i ciche. W niektórych kulturach czas żałobny jest stały, w innych nie. Uczucia odczuwane przez osoby pogrążone w żałobie i różnych kulturach mogą być podobne, lecz sposoby ich wyrażania są bardzo różne.

Dzieci i młodzież

Mimo że bardzo małe dzieci mogą nie rozumieć znaczenia śmierci, one również czują stratę bliskiego krewnego w taki sam sposób jak dorośli. Nawet od niemowlęctwa dzieci przeżywają żałobę i odczuwają wielki niepokój.

Jednak, inaczej odczuwają one czas niż dorośli i mogą przechodzić przez etapy żałoby całkiem szybko. We wczesnych latach szkolnych dzieci mogą czuć się odpowiedzialne za śmierć bliskiego krewnego, a zatem mogą potrzebować zapewnienia, że nie była to ich wina. Młodzi ludzie mogą nie mówić o swojej żałobie w obawie przed dodaniem dodatkowych obciążeń dla dorosłych w ich otoczeniu.

Żałoba u dzieci i nastolatków oraz ich potrzeba żałoby, nie powinna być przeoczona kiedy umiera członek rodziny. Zazwyczaj powinni oni być uwzględnieni w ustaleniach dotyczących pogrzebu, na przykład.

Żałoba po samobójstwie

Pogodzenie się z samobójczą śmiercią kogoś, kogo znaliśmy, może być szczególnie ciężkie. Poza zwyczajnymi uczuciami żałoby, może dodatkowo pojawić się wiele sprzecznych emocji. Możemy odczuwać:

• złość, na osobę, która odebrała sobie życie.
• odrzuceni przez to, co zrobiła.
• zdezorientowani, dlaczego to zrobiła.
• winni - większość ludzi odbiera sobie życie w akcie desperacji; jak mogliśmy nie zauważyć jak czuł się zmarły?
• winni, że nie byliśmy w stanie zapobiec jego śmierci - możemy przypominać sobie chwile spędzone ze zmarłym i pytać się, czy mogliśmy coś zrobić, żeby temu zapobiec
• zmartwieni tym, czy zmarły cierpiał
• wdzięczni, że nie musimy już dłużej znosić ich smutku
• ulgę, że nie musimy już dłużej być obok i wspierać tej osoby lub radzić sobie z jej myślami i pragnieniami samobójczymi
• zawstydzeni tym, co zrobił zmarły - szczególnie jeśli kultura lub religia postrzega samobójstwo jako grzeszne lub haniebne
• niechętni do rozmowy o tym z innymi ludźmi, z powodu a) piętna wokół samobójstwa w ich kulturze lub b) czujemy, że inni ludzie są bardziej zainteresowani dramatyzmem sytuacji niż uczuciami lub zmarłym
• odizolowani - pomocnym może być rozmowa z innymi ludźmi, którzy stracili ukochanego w wyniku samobójstwa.

Poradnik 105 NICE (Sekcja 1.8)  zawiera  zalecenia wspierania osób pogrążonych w żałobie lub dotkniętych podejrzeniem samobójstwa. Inne użyteczne źródła:

• Broszura National Suicide Prevention Alliance (NSPA) Pomoc jest w zasięgu ręki. 
• Strona internetowa Support After Suicide Partnership.
• Poradnik NSPA na temat lokalnych usług wsparcia dla samobójców. 

Autopsja

Autopsja jest zazwyczaj przeprowadzana po wszelkiej niespodziewanej śmierci. Jeśli jest to niezgodne z danej osoby religią lub kulturą, jej przyjaciele lub rodzina muszą jak najszybciej poinformować o tym koronera oraz innych zaangażowanych specjalistów.

Później zazwyczaj następuje dochodzenie. Koroner przedstawia dowody w trakcie procesu sądowego, aby dowieść co dokładnie zaszło. Może być pomocnym uczestniczenie w dochodzeniu - jeśli jednak się na to nie zdecydujemy, wciąż możliwym jest uzyskanie pełnego raportu z dochodzenia w biurze koronera (nie obowiązuje za to żadna opłata).

Więcej informacji dostępnych jest w rządowych poradnikach na temat usług koronera i dochodzeń koronera oraz co następuje po zgłoszeniu śmierci koronerowi. 

Jak mogą pomóc przyjaciele i krewni?

• Możemy pomóc poprzez spędzanie czasu z osobą pogrążoną w żałobie. Bardziej niż słów, potrzebuje ona zapewnienia, że będziemy przy niej w tym bolesnym i niespokojnym czasie. Kiedy słowa nie wystarczają, współczujące ramię dookoła ramion wyrazi troskę i wsparcie.
• Ważne jest, aby osoba pogrążona w żałobie mogła, jeśli chce, wypłakać się komuś i porozmawiać o swoich uczuciach bólu i niepokoju, bez nakłaniania jej do pozbierania się. Z czasem się z nimi pogodzi, ale najpierw potrzebuje się wygadać i wypłakać.
• Innym trudno może być zrozumieć, dlaczego osoba pogrążona w żałobie czuje potrzebę mówienia w kółko o tych samych rzeczach, ale jest to część radzenia sobie z żałobą, która powinna być wspierana. Jeśli nie wiemy, co powiedzieć, lub nawet czy powinniśmy coś powiedzieć, powinniśmy szczerze o tym powiedzieć. Dajemy wtedy pogrążonej w żałobie osobie szansę na powiedzenie nam, czego ona chce. Ludzie często unikają wspominania imienia zmarłego, w obawie sprawienia przykrości. Jednak, osobie pogrążonej w żałobie może wydawać się jakby inni zapomnieli o jej stracie, dodając tym samym uczucie odizolowania do jej bolesnych uczuć żałoby.
• Należy pamiętać, że różne święta i rocznice (nie tylko śmierci, ale też urodzin czy ślubów) są szczególnie bolesnym czasem. Przyjaciele i rodzina mogą się wyjątkowo postarać być blisko.
• Praktyczna pomoc w sprzątaniu, zakupach lub opiece nad dziećmi może zmniejszyć ciężar samotności. Starsi partnerzy pogrążeni w żałobie mogą potrzebować pomocy w obowiązkach, którymi zajmował się zmarły partner - radzeniu sobie z rachunkami, gotowaniem, pracami domowymi, serwisowaniem samochodu itp.
• Ważne jest, by dać ludziom wystarczająco dużo czasu na przeżycie żałoby. Niektórzy szybko radzą sobie ze stratą, ale innym zajmuje to więcej czasu. Nie powinnyśmy oczekiwać zbyt wiele od pogrążonych w żałobie krewnych czy przyjaciół - potrzebują oni czasu, aby odpowiednio przeżyć żałobę, co pomoże uniknąć problemów w przyszłości. 

Co dzieje się z nieprzepracowaną żałobą?

Są ludzie, którzy zdają się w ogóle nie przechodzić żałoby. Nie płaczą na pogrzebie, unikają jakiejkolwiek wzmianki o swojej stracie i wracają do swojego normalnego życia wyjątkowo szybko. Jest to normalny sposób radzenia sobie ze stratą i nie powoduje żadnych szkód, ale inni mogą doświadczać dziwnych objawów fizycznych lub powtarzających się okresów depresji w kolejnych latach. Niektórzy mogą nie mieć szansy na odpowiednie przeżycie żałoby. Duże wymagania związane z opieką nad rodziną lub firmą mogą oznaczać, że po prostu nie ma na to czasu.

Czasami problem polega na tym, że strata nie jest postrzegana jako „właściwa” żałoba. Zdarza się to często, ale nie zawsze, osobom, które poroniły lub urodziły martwe dziecko, a nawet dokonały aborcji. Ponownie, mogą wystąpić częste okresy depresji.

Niektórzy mogą zacząć się smucić, ale utkną w martwym punkcie. Początkowe poczucie szoku i niedowierzania nie ustępuje. Mijają lata, a osoby te wciąż mogą mieć trudności z uwierzeniem w śmierć ukochanej osoby. Inni nie są w stanie myśleć o niczym innym, często urządzając w pokoju zmarłej osoby rodzaj świątyni dedykowanej jej pamięci.

Niekiedy depresja, która pojawia się przy każdej takiej stracie może pogłębiać się i prowadzić do nieprzyjmowania jedzenia i picia, a także do występowania myśli samobójczych.

Pomoc lekarska

Żałoba wywraca nasz świat do góry nogami i jest jednym z bardziej bolesnych doświadczeń. Uczucia, które temu towarzyszą mogą być nietypowe, straszne i przytłaczające. Pomimo tego, jest to część życia, z którą wiele z nas musi się zmierzyć, i która zwykle nie wymaga interwencji medycznej. Jednak w niektórych przypadkach żałoba staje się poważnym problemem.

• Jeśli żałoba utrzymuje się przez kilka miesięcy, lekarz rodzinny może udzielić nam pomocy. Dla niektórych wystarczające będą spotkania i rozmowy z ludźmi, którzy mają podobne doświadczenia. Inni potrzebować będą spotkań z doradcą lub psychoterapeutą od radzenia sobie z żałobą. Takie spotkania mogą odbywać się w specjalnej grupie lub indywidualnie.
• Czasem istotnym problemem staje się również występująca dłużej bezsenność. Lekarz może wówczas przepisać leki na sen, do przyjmowania przez kilka dni.
• Jeśli depresja nadal się pogłębia, wpływając na apetyt, poziom energii oraz sen, leki antydepresyjne mogą pomóc; więcej informacji znajdziesz w naszej ulotce o antydepresantach. Jeśli depresja nie ulega złagodzeniu, Twój lekarz rodzinny może zalecić wizytę u psychiatry.
• Wiele hospicjów oferuje darmowe usługi i wsparcie podczas żałoby dla osób, które straciły kogoś w wyniku nieuleczalnej choroby.
• Tym, których dotykają powyższe problemy pomocy mogą udzielić nie tylko lekarze, ale również organizacje wymienione poniżej.

Wsparcie i porady podczas żałoby

Bereavement Advice Centre

Telefon zaufania: 0800 634 9494

Darmowy telefon, oferuje osobom w żałobie wsparcie w zakresie wielu praktycznych kwestii. Udziela porad we wszystkich aspektach żałoby, od zarejestrowania śmierci i znalezienia domu pogrzebowego aż po zapytania dotyczące spadków, podatków i zasiłków.

Breathing Space Scotland

Telefon zaufania: 0800 83 85 87

Dostęp do doświadczonych konsultantów gotowych wysłuchać, udzielić porady i informacji osobom w depresji i potrzebującym rozmowy.

Child Bereavement UK

Linia wsparcia i informacji: 0800 02 888 40

Narodowa fundacja charytatywna wspierająca rodziny w żałobie, a także profesjonalistów, którzy o nie dbają.

Cruse Bereavement Care oraz Cruse Bereavement Care Scotland

Telefon zaufania: 0808 808 1677

Telefon zaufania (Szkocja): 0845 600 2227

Wsparcie po śmierci kogoś bliskiego. Spotkania twarzą w twarz lub grupowe, prowadzone przez wyszkolonych w kierunku radzenia sobie z żałobą wolontariuszy, organizowane na terenie całej Wielkiej Brytanii.

Dying Matters

Koalicja 32000 członków na terenie Anglii i Walii, której celem jest zachęcenie społeczeństwa do bardziej otwartego mówienia o umieraniu, śmierci i żałobie, a także do planowania końca życia.

Rosie Crane Trust

Telefon zaufania: 01460 55120

E-mail: contact@rosiecranetrust.co.uk

Rosie Crane Trust wspiera rodziców w żałobie po stracie dziecka w każdym wieku.

Samarytanie

Telefon zaufania: 116 123

E-mail: jo@samaritans.org

Narodowa organizacja oferująca wsparcie osobom w kryzysie zdrowia psychicznego, o skłonnościach samobójczych, i potrzebującym kogoś do rozmowy.

Support After Suicide Partnership

Sieć organizacji wspierających osoby dotknięte żałobą po śmierci samobójczej.

Survivors of Bereavement by Suicide

Telefon zaufania: 0300 111 5065

Działająca na terenie całej Wielkiej Brytanii organizacja samopomocowa dla dorosłych w żałobie. Prowadzona jest przez osoby, które doświadczyły utraty kogoś bliskiego.

The Compassionate Friends: supporting bereaved parents and their families

Telefon zaufania: 0345 123 2304

Organizacja charytatywna zrzeszająca rodziców, rodzeństwo oraz dziadków w żałobie po utracie dziecka lub dzieci.

The Lullaby Trust

Telefon: 0808 802 6868

E-mail: support@lullabytrust.org.uk

Organizacja charytatywna, która zapewnia specjalistyczne wsparcie rodzinom w żałobie po tzw. nagłej śmierci łóżeczkowej, promuje porady ekspertów w kwestii bezpiecznego snu dzieci i podnosi poziom świadomości na temat zespołu nagłego zgonu niemowląt (SIDS).

The Loss Foundation

Fundacja charytatywna wspierająca osoby, które straciły kogoś bliskiego w wyniku choroby nowotworowej. Grupy wsparcia (kierowane głównie do studentów) operują w Londynie i Oksfordzie. Fundacja organizuje też inne wydarzenia.

WAY: Widowed and Young

Fundacja charytatywna dla mężczyzn i kobiet w wieku do 50 lat, oferująca wsparcie po utracie partnera lub partnerki.

Winston's Wish

Winston’s Wish to narodowa organizacja charytatywna oferująca wsparcie dzieciom, młodym osobom (do 25. roku życia) oraz ich rodzinom, kiedy umiera ktoś bliski.

Darmowy telefon zaufania: 08088 020 021

E-mail: ask@winstonswish.org

Dodatkowa lektura

• A grief observed (pol. Smutek), C.S. Lewis.
• You'll get over it: the rage of bereavement, Virginia Ironside.
• Organizacja Cruse Bereavement Care zapewnia szeroką gamę rekomendowanych materiałów informacyjnych.

Bibliografia

Zisook, S., & Shear, K. (2009). Grief and bereavement: what psychiatrists need to know. World Psychiatry, 8 (2), 67-74.

Bonanno, G.A., & Kaltman, S. (2001). The varieties of grief experience. Clinical Psychology Review, 21 (5), 705-734.

Zisook, S., et al. (2014). Bereavement: Courses, consequences and care. Current Psychiatry Reports, 16, 482-492.

Lobar, S.L., Youngblut, J.M., & Brooten, D. (2006). Cross-cultural beliefs, ceremonies and rituals surrounding death of a loved one. Pediatric Nursing, 32 (1), 44-50.

Watson-Jones, R.E., Busch, J.T.A., Harris, P.L., & Legare, C.H. (2017). Does the body survive death? Cultural variation in beliefs about life everlasting. Cognitive Science, 41 (Suppl.3), 455-476.

Bibby, R.W. (2017). Life after death: Data and reflections on the last information gap: A research note. Studies in Religion, 46 (1), 130-141.

Perkins, H.S., Cortez, J.D., & Hazuda, H.P. (2012). Diversity of patients’ beliefs about the soul after death and their importance in end of life care. Southern Medical Journal, 105 (5), 266-272.

Bonoti, F., Leondari, A., & Mastora, A. (2013). Exploring children’s understanding of death: through drawings and the death concept questionnaire. Death Studies, 37, 47-60.

Slaughter, V. (2005). Young children’s understanding of death. Australian Psychologist, 40 (3), 179-186.

Willis, C.A. (2002). The grieving process in children: strategies for understanding, educating and reconciling children’s perceptions of death. Early Childhood Education Journal, 29 (4), 221-226.

Simon, N.M. (2013). Complicated grief. JAMA, 310 (4), 416-423.

Horowitz, M.J., et al. (1997). Diagnostic criteria for complicated grief disorder. American Journal of Psychiatry, 154 (7), 904-910.

Monk, T.H., Germain, A., & Reynolds, C.F. (2008). Sleep disturbance in bereavement. Psychiatric Annals, 38 (10), 671-675.

Autorstwo

Niniejsze informacje opracowała redakcja rady ds zaangażowania publicznego (Public Engagement Editorial Board) przy Królewskim Kolegium Psychiatrii (Royal College of Psychiatrists).

Redaktor serii: dr Philip Timms
Menadżer serii: Thomas Kennedy
Weryfikacja specjalistyczna: dr Manoj Rajagopal

Data publikacji: Marzec 2020

Termin weryfikacji: Marzec 2023

© Królewskie Kolegium Psychiatrii (Royal College of Psychiatrists)

This translation was produced by CLEAR Global (Jun 2024)