Rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD)

Below is a Vietnamese translation of our information resource on post-traumatic stress disorder (PTSD). You can also view our other Vietnamese translations.

Thông tin này dành cho người đang mắc chứng rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) hoặc có người quen mắc chứng này.

PTSD là gì?

Rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) là một bệnh về sức khỏe tâm thần xảy ra khi ai đó vừa trải qua một sự việc đau buồn.

Nhiều người đang trải qua một sự việc đau buồn sẽ có những cảm xúc, suy nghĩ và ký ức tiêu cực. Tuy nhiên, đa phần sẽ cảm thấy khá hơn theo thời gian. Khi những phản ứng tiêu cực này không biến mất và ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày của ai đó, họ có khả năng đang mắc phải chứng PTSD.

Nguyên nhân gây ra chứng PTSD là gì?

Chứng PTSD có thể ảnh hưởng đến bất kỳ ai, và nó xuất hiện khi một người nào đó tiếp xúc thật sự hoặc đối diện nguy cơ:

• cái chết
• chấn thương nghiêm trọng
• bạo lực tình dục

Họ có thể tiếp xúc với các tình huống nêu trên qua những cách sau:

• Trực tiếp – việc đã xảy ra với chính họ
• Chứng kiến – họ đã chứng kiến sự việc xảy ra với người khác
• Biết được – họ phát hiện sự việc đã xảy ra với một người thân thiết của họ
• Việc tiếp xúc liên tiếp – họ đã tiếp xúc liên tục với các sang chấn xảy ra với chính họ hoặc các sang chấn lặp đi lặp lại với người khác. Chúng ta cũng biết rằng, một số người tiếp xúc các sang chấn thông qua truyền thông điện tử, tivi, phim ảnh hoặc hình ảnh tại nơi làm việc cũng có thể trải qua các vấn đề sức khỏe tâm thần.

Những sang chấn điển hình bao gồm:

• chứng kiến một cái chết thảm khốc
• tai nạn nghiêm trọng, như là tông xe
• tấn công thể chất hoặc tình dục
• vấn đề sức khỏe nghiêm trọng hoặc đang phải điều trị tích cực
• trải nghiệm việc sinh nở phức tạp
• được chẩn đoán là mắc bệnh nan y
• chiến tranh và xung đột
• tấn công khủng bố
• thiên tai hoặc thảm họa do con người, như là sóng thần hoặc hỏa hoạn

Quan trọng là cần phải nhớ rằng có rất nhiều sự việc chưa thể kể hết ở đây, vẫn có thể gây chứng rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD). Nếu trải nghiệm của bạn chưa được liệt kê ra đây, điều đó không có nghĩa là bạn không cần tìm đến sự giúp đỡ và hỗ trợ.

Tại sao những sự việc đau buồn lại gây sốc đến vậy?

Những sự việc đau buồn gây sốc bởi vì chúng ta không thể nào hiểu được chúng. Chúng không phù hợp với cảm quan của chúng ta về thế giới phải ra sao.

Các sự việc đau buồn thường có vẻ như rất 'ngẫu nhiên' hoặc không có nguyên nhân rõ ràng. Chúng không khớp theo quan điểm của chúng ta về bản chất của thế giới, điều này gây khó cho chúng ta trong việc hiểu được ý nghĩa đằng sau sự việc.

Những trải nghiệm đau thương cũng cho chúng ta thấy là những điều tồi tệ có thể xảy ra bất cứ lúc nào với chúng ta và với những người mà ta quan tâm. Điều này khiến chúng ta cảm thấy bất an và bị đe dọa, và sự khiếp sợ là điều dễ hiểu. Đôi khi những sự việc đau thương khiến chúng ta tự hỏi mình là ai, điều này cũng có thể khiến ta khổ tâm.

Điều gì sẽ xảy ra khi ai đó mắc chứng PTSD?

Nhiều người sẽ phải trải qua các sự việc đau buồn trong cuộc sống. Theo báo cáo, ở Anh cứ ba người trưởng thành thì có một người đã trải qua ít nhất một sự việc đau buồn trong cuộc sống. Tuy nhiên, không phải tất cả những ai trải qua sự việc đau buồn cũng đều mắc chứng PTSD.

Nhiều người có thể trải qua sự tiếc thương, buồn bã, lo lắng, tội lỗi và tức giận sau một trải nghiệm đau thương. Điều này không nhất thiết có nghĩa là người đó đang mắc chứng PTSD. Người mắc chứng PTSD thường có nhiều trong các triệu chứng dưới đây. Các triệu chứng này có thể xuất hiện ngay lập tức, hoặc có khả năng bộc phát sau vài tuần hoặc thậm chí vài tháng.

Đối với chứng PTSD, những triệu chứng này sẽ cản trở hoạt động thường nhật của bạn và/hoặc khiến bạn cảm thấy vô cùng đau khổ. Nếu bạn có bất kỳ triệu chứng nào trong số này ngay sau khi trải qua một sự việc đau buồn, điều đó không nhất thiết có nghĩa là chứng PTSD sẽ tiến triển đối với bạn.

Các triệu chứng tái trải nghiệm

• Ký ức – Có những ký ức không mong muốn về sự việc, được biết đến là những suy nghĩ quấy rầy, quá sức chịu đựng và gây đau buồn.
• Giấc mơ – Có những giấc mơ đau buồn hoặc ác mộng về sự việc này.
• Phản ứng phân ly – Có cảm giác hoặc hành động như thể sự việc đau buồn đang xảy ra lần nữa (được biết đến như các hồi tưởng). Trong những tình huống nghiêm trọng, bạn có thể không còn nhận thức được những gì đang xảy ra quanh mình.
• Đau khổ về thể chất và tâm lý – Cảm thấy rất đau khổ và bị kích thích về thể chất (như thở gấp, mạch đập nhanh) khi tiếp xúc với những thứ gợi nhớ đến sự việc theo cách nào đó.

Các triệu chứng tránh né

• Mất trí nhớ phân ly – Không thể nhớ được một số phần của sự việc đau buồn.
• Thờ ơ – Cảm thấy tách biệt hoặc không còn gần gũi với những người mà trước đây bạn từng thân thiết.
• Né tránh việc trò chuyện và suy nghĩ - Không muốn nói hoặc nghĩ về (các) sự việc đau buồn.
• Né tránh việc liên tưởng – Tránh các ký ức, suy nghĩ, cảm xúc, đồ vật, người và địa điểm liên quan đến sự việc đau buồn. Bao gồm việc tránh xem tivi hoặc các phương tiện truyền thông khác liên quan đến sự việc khiến bạn đau khổ.

Các triệu chứng về tâm trạng

• Niềm tin và kỳ vọng tiêu cực – Suy nghĩ tiêu cực về bản thân, người khác hoặc thế giới.
• Đổ lỗi – Đổ lỗi cho bản thân hoặc người khác về sự việc đau buồn đang xảy ra hoặc về hậu quả của nó.
• Cảm xúc tiêu cực – Trải nghiệm một cách dai dẳng nỗi sợ hãi, kinh hoàng, tức giận, tội lỗi hoặc xấu hổ.
• Mất hứng thú với các hoạt động – Không tham gia hoặc không hứng thú với các hoạt động mà bạn từng yêu thích hoặc từng tham gia thường xuyên.
• Không cảm nhận được những cảm xúc tích cực – Không thể trải nghiệm cảm giác hạnh phúc, hài lòng hoặc yêu thương.

Các triệu chứng về cảnh giác và phản ứng

• Cảnh giác cao độ – Chú tâm quá mức về những gì đang diễn ra xung quanh và không thể thư giãn.
• Dễ bị giật mình – Phản ứng thái quá trước những tiếng động hoặc chuyển động khiến bạn nhớ đến sự việc đau buồn.
• Khó tập trung – Khó tập trung vào các nhiệm vụ mà trước đây bạn dễ tập trung vào.
• Khó ngủ – Khó chìm vào giấc ngủ và duy trì giấc ngủ. Khi bạn thiếp đi, chất lượng giấc ngủ không tốt và có khả năng bạn gặp ác mộng.
• Tính cáu kỉnh – Bộc phát khi bạn tỏ ra hung hăng bằng lời nói hoặc hành động đối với người khác hoặc sự vật. Những cơn bộc phát này có thể xảy ra do trải qua điều gì đó khiến bạn nhớ đến sự việc đau buồn.
• Tính liều lĩnh – Làm những việc nguy hiểm hoặc tự hủy hoại bản thân.

Tại sao rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) lại xảy ra?

Có nhiều cách giải thích khả dĩ về nguyên nhân gây ra chứng PTSD.

Về mặt tâm lý

Các triệu chứng tâm lý của chứng PTSD rất khó chịu và đau khổ một cách sâu sắc. Tuy nhiên, những triệu chứng này có thể hiểu được khi chúng ta nghĩ đến việc tâm trí chúng ta có thể hoạt động ra sao nhằm bảo vệ mình sau một sự việc đau buồn.

• Ký ức – Sau khi trải qua một sự việc đau buồn, chúng ta có khả năng không thể hoặc không muốn nhớ lại nó. Mặc dù chúng ta sẽ đau buồn khi nhớ lại những gì đã xảy ra, nhưng điều này có thể giúp chúng ta thấu hiểu được sự việc đó. Điều này rất hữu ích cho sức khỏe tâm thần của chúng ta.
• Những suy nghĩ xâm chiếm hoặc hồi tưởng – Đây có thể được coi là sự tái hiện lại những gì đã xảy ra. Những suy nghĩ này buộc chúng ta phải suy nghĩ về những gì đã xảy ra để có thể chuẩn bị tốt hơn nếu điều đó xảy ra lần nữa. Tuy nhiên, khi mắc chứng PTSD, những suy nghĩ đó chỉ khiến ta thêm đau khổ.
• Né tránh và chai đá - Thật mệt mỏi và đau khổ khi nhớ đến một tổn thương. Sự né tránh và chai đá có thể giúp bạn ngừng suy nghĩ về những gì đã xảy ra. Tuy nhiên, chúng cũng khiến bạn không thể thấu hiểu được những trải nghiệm của mình.
• Cảnh giác cao độ – Nếu 'cảnh giác', chúng ta sẽ cảm thấy sẵn sàng phản ứng nhanh nếu một khủng hoảng khác xảy ra. Cảnh giác cũng cung cấp cho chúng ta năng lượng để làm những việc cần làm sau một tai nạn hoặc khủng hoảng. Tuy nhiên, nó khiến chúng ta kiệt sức và ngăn cản ta làm những việc mà ta từng yêu thích.

Về mặt thể chất

Một số triệu chứng về mặt thể chất xảy ra khi mắc chứng PTSD do cơ thể chúng ta đang cố gắng xử lý tổn thương không đúng cách.

• Adrenalin – Đây là loại hoóc môn mà cơ thể chúng ta sản xuất ra khi ở trong tình trạng căng thẳng. Nó giúp cơ thể chúng ta chuẩn bị cho các hoạt động cần nhiều năng lượng, chẳng hạn như chạy hoặc đánh nhau với ai đó. Khi căng thẳng biến mất, mức adrenalin sẽ trở lại bình thường. Nhưng nếu mắc chứng PTSD, những ký ức sống động về sự việc căng thẳng có thể làm adrenalin luôn ở mức cao. Mức adrenalin cao có thể khiến bạn căng thẳng, cáu kỉnh và không thể thư giãn hay ngủ ngon.
• Hồi hải mã – Đây là vùng não bộ xử lý các ký ức. Mức hoóc môn căng thẳng, chẳng hạn như adrenalin, cao có thể khiến vùng não này không hoạt động bình thường. Điều này có nghĩa là ký ức về sự việc đau buồn chưa được xử lý. Việc này sẽ khiến bạn nhớ đến sự việc cũ như thể rủi ro vẫn còn hiện diện thay vì coi đó là điều đã xảy ra trong quá khứ. 

Có loại nghề nghiệp nào dễ gây ra chứng PTSD hơn không ?

Bất kỳ ai cũng có thể mắc chứng PTSD nếu họ từng trải qua một sự việc đau thương. Tuy nhiên, tính chất công việc khiến một số người dễ trải qua các sự việc đau thương hơn. Nghĩa là nguy cơ mắc chứng PTSD của họ cao hơn so với người làm ngành nghề khác. Các ngành nghề này có thể bao gồm:

• Nhân viên dịch vụ khẩn cấp (ví dụ: công an, lính cứu hỏa hoặc nhân viên cứu thương)
• Nhân viên công tác xã hội
• Nhân viên chăm sóc đặc biệt
• Quân nhân hoặc dân thường làm việc trong vùng chiến sự

Khi nào chứng PTSD khởi phát ?

Các triệu chứng PTSD có thể khởi phát ngay sau một sự việc đau buồn, thậm chí vài tuần hoặc vài tháng sau. Thông thường, các triệu chứng xuất hiện trong vòng 6 tháng kể từ khi xảy ra sự việc. Đôi khi các triệu chứng sẽ khởi phát sau 6 tháng, mặc dù đây là điều ít phổ biến. Thật không may là nhiều người không tìm kiếm sự giúp đỡ khi các triệu chứng khởi phát.

Không thể chẩn đoán được chứng PTSD trong tháng đầu tiên sau một sự việc đau buồn. Nếu bạn gặp phải các triệu chứng sang chấn ngay lập tức và nghiêm trọng khiến không thể sinh hoạt bình thường, bạn có thể đang mắc phải 'rối loạn căng thẳng cấp tính'.

Tại sao không phải ai cũng mắc chứng PTSD sau một trải nghiệm đau buồn?

Sau một trải nghiệm đau buồn, nhiều người sẽ có một số triệu chứng sang chấn trong khoảng tháng đầu tiên. Nhiều triệu chứng trong số này là phản ứng bình thường khi nhận thấy mối nguy hiểm hoặc gặp nguy hiểm thực sự. Bạn có thể hiểu đây là cách bộ não bảo vệ bạn khỏi bị tổn hại.

Tuy nhiên, hầu hết mọi người sẽ xử lý những gì đã xảy ra sau một vài tuần, hoặc đôi khi lâu hơn một chút và các triệu chứng căng thẳng của họ sẽ bắt đầu biến mất.

Nghiên cứu cho thấy có những nhóm người nhất định có nguy cơ mắc chứng PTSD cao hơn. Nguy cơ mắc chứng PTSD được giảm bớt nếu người đó có thể:

• tiếp cận sự trợ giúp xã hội và
• hồi phục khỏi sang chấn trong một ‘môi trường ít áp lực’.

Những sự kiện như thế nào thường gây ra chứng PTSD?

Bất kỳ sự kiện đau thương nào cũng có thể gây ra chứng PTSD, mặc dù trải nghiệm càng khó chịu thì bạn càng có nhiều khả năng mắc chứng PTSD hơn. Ví dụ, bạn có thể dễ mắc phải chứng PTSD hơn nếu sự việc:

• xảy ra bất ngờ và không mong muốn
• tiếp diễn trong một thời gian dài
• xảy ra khi bạn bị mắc kẹt và không thể thoát ra khỏi
• do yếu tố con người tạo ra
• gây ra nhiều thương vong
• gây ra thương tổn
• có liên quan đến trẻ em.

Nếu bạn tiếp tục tiếp xúc với sự căng thẳng và hoang mang, nó sẽ khiến các triệu chứng PTSD của bạn khó được cải thiện hơn.

Làm sao tôi biết khi nào thì tôi đã vượt qua được một trải nghiệm đau buồn?

Bạn có lẽ đã vượt qua được sự việc đau buồn nếu bạn có thể:

• suy nghĩ về nó mà không bị quá đau khổ
• không cảm thấy luôn ở trong mối đe dọa
• không nghĩ về nó ở những thời điểm không thích hợp.

Tại sao chứng PTSD không luôn được chẩn đoán ra?

Có một số nguyên nhân khiến không thể chẩn đoán được chứng PTSD ở một ai đó.

Dấu hiệu bệnh và sự hiểu lầm

Người mắc chứng PTSD thường tránh nói về việc họ đang cảm thấy thế nào vì như vậy họ sẽ không phải nghĩ đến sự việc đau buồn đó.

Một số người cho rằng các triệu chứng mà họ gặp phải (ví dụ, sự né tránh và sự chai đá) đang giúp họ đối phó tốt, mà không nhận ra rằng đó cũng do chứng PTSD gây ra.

Khi ai đó cảm thấy quá không ổn, họ khó có thể tin rằng mình sẽ trở lại cảm giác như trước khi sự việc đau buồn xảy ra. Điều này có thể ngăn cản họ tìm kiếm sự giúp đỡ.

Cũng có một sự hiểu lầm phổ biến rằng chỉ có những người trong lực lượng vũ trang mới mắc phải chứng PTSD. Trên thực tế, chứng PTSD có thể xảy ra với bất kỳ ai, và mỗi trải nghiệm về chứng PTSD đều xác thực.

Các chẩn đoán không chuẩn xác

Một số người mắc chứng PTSD có thể bị chẩn đoán không đúng là mắc các chứng như lo lắng  hoặc trầm cảm. Một số người sẽ gặp các vấn đề khác về sức khỏe tâm lý hoặc thể chất, có nghĩa là chứng PTSD của họ sẽ không được phát hiện.

Họ có thể cũng có ‘các triệu chứng thể chất mà y học không thể lý giải’ chẳng hạn như:

• những vấn đề về đường tiêu hóa
• hội chứng đau
• nhức đầu

Các triệu chứng này có thể dẫn đến việc chứng PTSD của họ được nhận diện thành một bệnh khác.

Những khó khăn khác

Một số người mắc chứng PTSD có thể còn gặp các khó khăn khác, chẳng hạn như gặp khó khăn trong các mối quan hệ hoặc bị lệ thuộc vào cồn và chất gây nghiện. Những khó khăn này có thể do chứng PTSD gây ra, nhưng chúng có thể còn rõ ràng hơn bản thân chứng PTSD nữa.

Liệu trẻ em có thể mắc phải chứng PTSD không?

PTSD có thể phát triển ở bất kỳ độ tuổi nào. Cũng như các triệu chứng PTSD ở người lớn, trẻ em cũng có thể gặp phải:

• Các giấc mơ đáng sợ - Đối với trẻ em, những giấc mơ này có hoặc không phản ánh sự việc đau buồn trong thực thế.
• Diễn lại liên tục - Một số trẻ em sẽ diễn lại sự việc đau buồn khi chúng đang chơi đùa. Ví dụ, một đứa trẻ liên quan đến một vụ tai nạn giao thông nghiêm trọng có thể tái hiện lại vụ va chạm bằng các xe đồ chơi. 
• Các triệu chứng về thể chất - Chúng có thể than phiền về các cơn đau dạ dày và đau đầu.
• Nỗi lo sợ rằng cuộc sống của chúng sẽ sớm kết thúc - Chúng có thể khó mà tin rằng mình sẽ còn sống tới lúc trưởng thành.

Các phương pháp điều trị chứng PTSD gồm những gì?

Có nhiều phương pháp điều trị chứng PTSD khác nhau, bao gồm liệu pháp hành vi nhận thức tập trung vào sang chấn (TF-CBT), liệu pháp Gây tê và Phục hồi bằng Chuyển động Mắt (EMDR) và các loại thuốc.

Tâm lý trị liệu

Các phương pháp tâm lý trị liệu chứng PTSD tập trung vào trải nghiệm tổn thương, hơn là cuộc sống đã qua của bạn. Chúng sẽ giúp bạn các việc sau:

• Sự chấp nhận - Học để chấp nhận là cho dù bạn không thể thay đổi điều đã xảy ra, bạn vẫn có thể nhìn nhận khác đi về sự việc, về thế giới và về cuộc sống của bạn.
• Sự ghi nhớ về sự việc - Việc ghi nhớ điều đã xảy ra mà không bị lấn áp bởi sự sợ hãi và căng thẳng. Bạn có thể nghĩ về điều đã xảy ra khi nào bạn muốn, chứ không phải bằng những ý nghĩ xâm chiếm hoặc là hồi tưởng.
• Diễn đạt những trải nghiệm của bản thân thành lời nói - Việc nói về điều đã xảy ra để tâm trí của bạn có thể cất giữ những ký ức đó sang một bên, và chuyển sang những điều khác.
• Cảm thấy an toàn hơn - Giúp cho bạn kiểm soát các cảm xúc của mình tốt hơn. Việc này có thể giúp bạn cảm thấy an toàn hơn, và bạn sẽ không cần né tránh các ký ức quá nhiều.

Bất kỳ liệu pháp tâm lý nào cũng nên được thực hiện bởi người đã đào tạo và được cấp giấy chứng nhận phù hợp. Các buổi điều trị thường sẽ diễn ra ít nhất là hằng tuần, với cùng một chuyên viên trị liệu và thường kéo dài ít nhất từ 8-12 tuần.

Mặc dù mỗi buổi điều trị thường kéo dài khoảng một giờ đồng hồ, nhưng đôi khi chúng có thể lên đến 90 phút.

Các liệu pháp điều trị chứng PTSD bao gồm:

Liệu pháp hành vi nhận thức tập trung vào sang chấn (TF-CBT)

Đây là một liệu pháp trò chuyện để giúp bạn thay đổi cách suy nghĩ của mình. Theo thời gian, liệu pháp này sẽ giúp bạn cảm thấy khá hơn và cư xử khác đi. Điều này thường được thực hiện trực tiếp cho từng cá nhân, dù có một số bằng chứng cho thấy là liệu pháp hành vi nhận thức tập trung vào sang chấn (TF-CBT) cũng có thể được thực hiện theo nhóm.

EMDR (liệu pháp Gây tê và Phục hồi bằng Chuyển động Mắt)

Đây là phương pháp sử dụng những chuyển động của mắt để giúp não xử lý những ký ức đau buồn.

Bạn sẽ được yêu cầu nhớ lại sự việc sang chấn, và nó khiến bạn nghĩ và cảm thấy như thế nào. Trong cùng lúc đó, bạn sẽ được yêu cầu thực hiện việc chuyển động mắt hay tiếp nhận vài loại ‘kích thích song phương’ như là gõ tay. Phương pháp này đã được chứng minh là làm giảm cường độ cảm xúc liên quan đến ký ức đau buồn, giúp giải quyết vấn đề sang chấn.

Liệu pháp EMDR phải được thực hiện bởi một bác sĩ đã qua đào tạo. Liệu pháp EMDR thường được thực hiện từ 8-12 buổi, mỗi buổi dài khoảng 60-90 phút.

Một số loại liệu pháp trò chuyện khác có thể hữu ích trong việc nhắm đến các triệu chứng cụ thể (ví dụ như giấc ngủ kém) của những người không đáp ứng tốt với liệu pháp EMDR hoặc TF-CBT.

Thuốc

Nếu bạn đã dùng những liệu pháp khác để điều trị chứng PTSD nhưng không hiệu quả, bác sĩ có thể sẽ kê toa thuốc chống trầm cảmcho bạn.

Thuốc ức chế tái hấp thu chọn lọc serotonin (SSRIs) là thuốc chống trầm cảm có khả năng làm giảm những triệu chứng PTSD. Nếu bạn cũng đang bị trầm cảm, thuốc chống trầm cảm có thể giúp ích cho bạn.

Nếu dùng SSRIs không hiệu quả, bạn có thể được kê cho loại thuốc khác, nhưng như vậy thường cần có sự tư vấn của một chuyên gia sức khỏe tâm thần.

Cách điều trị nào có hiệu quả nhất?

Có bằng chứng cho thấy rằng TF-CBT và EMDR là các liệu pháp trị liệu hàng đầu. Thuốc có thể hữu ích cho những người không muốn dùng liệu pháp trò chuyện hoặc những người không thể tiếp cận các liệu pháp một cách dễ dàng.

Tôi nên tiếp nhận loại điều trị nào đầu tiên?

Nếu được, nên áp dụng các liệu pháp trị liệu tập trung vào sang chấn (TF-CBT hay EMDR) trước khi sử dụng các loại thuốc. Đây là chiếu theo hướng dẫn của Viện Y tế và Chất lượng Điều trị Quốc gia Anh (NICE).

Tôi có thể tự giúp bản thân ra sao?

Có một số điều bạn có thể làm để tự giúp mình phục hồi nếu bạn mắc phải chứng PTSD. Chuyên gia điều trị sẽ hỗ trợ bạn những điều sau đây, và bảo đảm bạn thực hiện chúng đúng lúc:

• Giữ thói quen thường ngày - Nếu có thể, hãy cố gắng quay trở lại hoặc duy trì thói quen thường ngày. Việc giữ cuộc sống bình thường nhất có thể sẽ cho bạn cảm giác vững vàng
• Nói chuyện với người bạn tin tưởng - Mặc dù bạn thường không cảm thấy cần phải nói về những gì đã xảy ra với bất cứ ai, nhưng việc trò chuyện với người mà bạn tin tưởng có thể giúp bạn xử lý cảm xúc của mình trong một không gian an toàn. Nó cũng có thể giúp bạn trò chuyện với người đã từng trải qua chuyện như vậy, hoặc người trước đây đã trải qua sự việc tương tự, nếu việc này không khiến bạn quá căng thẳng.
• Thực hiện những bài tập thư giãn - Tự thực hành thiền định và những bài tập khác để thư giãn. Việc thư giãn trong khi mắc chứng PTSD có thể là một thách thức, nên bạn cần thảo luận với các nhà trị liệu về các bài tập hoặc các hoạt động có thể hiệu quả cho mình.
• Quay trở lại làm việc hoặc học tập - Nếu bạn cảm thấy mình có thể làm được, việc quay lại làm việc hay học tập có thể hữu ích. Nó có thể cho bạn cảm giác trở lại hoạt động bình thường. Tuy nhiên, bạn nên tránh những tình huống khiến bạn có thể tiếp xúc thêm với sang chấn hay căng thẳng dữ dội. Thông thường, tốt nhất là làm việc trong môi trường có sự tương hỗ, ít căng thẳng cho đến khi bạn được điều trị.
• Ăn uống và tập thể dục đều đặn - Cố gắng ăn uống thường xuyên như thường lệ, kể cả khi bạn không cảm thấy đói. Nếu thấy ổn, hãy cố gắng tập thể dục thường xuyên. Việc này cũng có thể giúp bạn cảm thấy mệt hơn khi đến giờ cần ngủ.
• Dành thời gian với người khác - Việc dành thời gian với những người mà bạn quan tâm có thể mang lại cho bạn cảm giác được hỗ trợ.
• Mong đợi sự tiến triển tốt lên - Việc tập trung vào ý tưởng rằng mình sẽ dần khỏi bệnh sẽ tốt cho sự phục hồi của bạn. Nhớ đừng gây áp lực cho bản thân là phải khỏi bệnh nhanh chóng.
• Quay lại nơi mà sự việc sang chấn đã xảy ra - Chỉ khi bạn cảm thấy mình có thể làm điều này, bạn có thể muốn quay lại nơi mà sự việc sang chấn đã xảy ra. Hãy trò chuyện với bác sĩ hoặc chuyên gia điều trị nếu bạn đang có kế hoạch này, để họ có thể hỗ trợ bạn trong bước này.

Có một số điều bạn cần cẩn thận khi thực hiện hoặc phải ý thức được ở giai đoạn hồi phục. Tuy nhiên, làm ‘điều đúng đắn’ có thể là một thách thức thực sự, và bạn không nên cảm thấy tội lỗi khi bản thân làm một trong những điều sau đây:

• Tự chỉ trích mình - Các triệu chứng PTSD không phải là một dấu hiệu của sự yếu đuối. Chúng là một phản ứng bình thường trước những trải nghiệm đáng sợ.
• Giữ riêng các cảm xúc cho bản thân - Nếu bạn mắc chứng PTSD, đừng cảm thấy tội lỗi khi chia sẻ suy nghĩ và cảm nhận của bạn với người khác. Việc nói về cảm nhận của mình có thể giúp bạn hồi phục.
• Mong đợi mọi thứ quay lại bình thường ngay lập tức - Việc chữa trị chứng PTSD cần có thời gian. Đừng quá kỳ vọng cho bản thân một cách nhanh chóng.
• Tránh xa người khác - Dành quá nhiều thời gian ở một mình có thể làm tăng cảm giác cô lập và khiến bạn cảm thấy tệ hơn.
• Uống rượu và hút thuốc - Trong khi rượucó thể giúp bạn thư giãn, nhưng theo thời gian, nó có thể khiến bạn cảm thấy tệ hơn. Cà phê và ni-cô-tin có thể đóng vai trò là những chất kích thích, khiến bạn cảm thấy tệ hơn khi bạn đang mắc phải những triệu chứng liên quan đến PTSD.
• Quá mệt mỏi - Chứng PTSD có thể gây khó ngủ, nhưng bạn cần cố hết sức để giữ lấy giờ ngủ thông thường của mình và tránh thức khuya, vì việc này có thể khiến bạn cảm thấy tệ hơn. Bạn có thể tìm hiểu thêm trong nguồn thông tin của chúng tôi về giấc ngủ ngon.

Cuối cùng, bạn cũng cần cẩn thận khi lái xe và khi cảm thấy không an toàn, bạn cần thông báo cho Cơ quan Cấp phép Lái xe (DVLA) biết. Chúng ta có khả năng dễ gây tai nạn hơn sau một sự kiện sang chấn vừa xảy ra.

Hội chứng PTSD phức tạp là gì?

Một số người mắc phải chứng rối loạn căng thẳng phức tạp sau sang chấn (PTSD phức tạp). Điều này xảy ra sau một sự việc hay một chuỗi sự việc có tính chất cực kỳ đe dọa hoặc khủng khiếp. Những sự việc đó có thể xảy ra vào thời thơ ấu hoặc khi bạn đã trưởng thành.

Thường thì các sự việc này sẽ khó hoặc không thể nào thoát ra hay tránh được dễ dàng. Ví dụ:

• sự tra tấn
• tình trạng nô lệ
• các chiến dịch diệt chủng
• sống trong vùng chiến sự
• bạo hành gia đình kéo dài
• tuổi thơ bị lạm dụng tình dục hoặc bạo hành thể chất lặp đi lặp lại. 

Cũng như những triệu chứng PTSD, người mắc chứng PTSD phức tạp cũng có thể:

• có những niềm tin cực kỳ tiêu cực về bản thân họ như là ‘nhỏ bé, thất bại và vô giá trị’
• gặp khó khăn lớn trong việc điều chỉnh cảm xúc và các phản ứng mang tính cảm xúc
• cảm thấy cực kỳ khó khăn trong việc duy trì các mối quan hệ và cảm giác gần gũi với người khác

Có thể hồi phục khỏi chứng PTSD phức tạp bằng cách nào ?

Thiếu tin tưởng nơi người khác và thế giới nói chung là điều thường gặp ở người mắc chứng PTSD phức tạp. Việc điều trị thường kéo dài để giúp bệnh nhân phát triển mối quan hệ vững chắc chuyên gia trị liệu. Các hoạt động mà người mắc chứng PTSD phức tạp thường làm với chuyên gia trị liệu sẽ xảy ra ở ba giai đoạn:

Làm ổn định

Trong giai đoạn làm ổn định, bạn sẽ học cách tin tưởng chuyên gia trị liệu, hiểu và kiểm soát các cảm giác lo âu và biệt lập của mình.

Trong giai đoạn này, bạn có thể học được các phương pháp ‘tiếp đất’. Các phương pháp này có thể giúp bạn tập trung vào những cảm nhận thể chất thông thường, và nhắc nhở rằng bạn đang sống ở hiện tại chứ không phải trong quá khứ.

Việc ổn định giúp bạn ‘cắt đứt’ các cảm giác sợ hãi và lo lắng từ các ký ức và cảm xúc đã tạo ra chúng. Điều này giúp những ký ức đó ít đáng sợ hơn.

Mục đích của việc ổn định hóa là cuối cùng bạn sẽ có khả năng sống một cuộc đời không có sự lo âu hay sự hồi tưởng.

Đôi khi việc ổn định hóa có lẽ là sự trợ giúp duy nhất cần thiết.

Các liệu pháp tập trung vào sang chấn

Liệu pháp điều trị tập trung vào sang chấn, bao gồm EMDR hoặc TF-CBT, có thể giúp bạn xử lý những trải nghiệm đau buồn của mình. Những liệu pháp tâm lý khác, bao gồm trị liệu tâm động học, cũng có thể hữu ích. Cần phải cẩn trọng với chứng PTSD phức tạp vì các liệu pháp điều trị đó có thể làm tình hình tồi tệ hơn nếu không được áp dụng đúng cách.

Tái hội nhập hay tái kết nối

Việc tái hội nhập trở lại cuộc sống hằng ngày có thể giúp bạn làm quen với thế giới thực tại khi mà bạn không còn ở trong tình trạng nguy hiểm như trước đây. Nó có thể giúp bạn nhận thấy bản thân là một người có các quyền và sự chọn lựa.

Việc tái hội nhập sẽ giúp bạn:

• đồng cảm với bản thân và người khác
• tái lập sự tự tin vào bản thân và vào người khác
• gắn kết lại tình bạn, những mối quan hệ thân thiết và các hoạt động giúp tăng cường sức khoẻ và tình trạng lành mạnh của bạn

Thuốc

Cũng giống như với chứng PTSD, bạn có thể sử dụng thuốc chống trầm cảm hay các loại thuốc khác cũng như các liệu pháp tâm lý. Cũng có thể sử dụng thuốc khi liệu pháp tâm lý không đem lại hiệu quả hoặc khi bạn không thể tiếp cận liệu pháp này. Có thể hữu ích nếu có sự xem xét của chuyên gia trị liệu về sức khỏe tâm thần về việc sử dụng thuốc của bạn.

Tự giúp mình

Nếu mắc phải chứng PTSD phức tạp, có thể hữu ích nếu bạn thử làm những việc thông thường mà không có bất kỳ liên quan gì đến những trải nghiệm đau buồn của bạn trong quá khứ. Điều này bao gồm:

• kết bạn
• tìm việc làm
• tập thể dục đều đặn
• tìm hiểu các phương pháp thư giãn
• tạo dựng một sở thích
• nuôi thú cưng.

Những việc này sẽ giúp bạn dần tin tưởng vào thế giới xung quanh. Tuy nhiên, việc này có thể cần thời gian và không có gì phải xấu hổ khi thấy khó thực hiện hoặc không thể thực hiện ngay tức khắc.

Làm thế nào xác định một người đang mắc chứng PTSD ?

Nếu bạn biết người nào đó vừa mới trải qua một sự việc đau thương, có thể có vài thứ bạn cần để ý quan sát. Đó có thể là những dấu hiệu cho thấy họ đang vật vã để đối phó:

• Thay đổi trong cách cư xử - Hiệu suất làm việc kém ở công sở, sự chậm trễ, nghỉ bệnh, những tai nạn nhỏ
• Thay đổi trong cảm xúc - Tức giận, cáu gắt, trầm cảm, thiếu sự hứng thú và thiếu sự tập trung
• Thay đổi trong suy nghĩ - Tập trung vào các mối nguy hoặc nỗi sợ, có cái nhìn tiêu cực về tương lai
• Những triệu chứng về thể chất ngoài mong muốn - như là sự hụt hơi, hay sự bồn chồn hốt hoảng hoặc chứng đau bao tử

Nếu bạn nghĩ ai đó có những dấu hiệu của chứng PTSD, bạn có thể khuyến khích họ nên gặp Bác sĩ đa khoa (GP) của họ. Nếu bạn cảm thấy không đủ gần gũi để khuyên họ như vậy, bạn có thể nói chuyện với người thân thiết của họ để người này khuyên nhủ họ.

Việc đọc các thông tin về chứng PTSD như nguồn tài liệu này cũng có thể giúp họ nhận biết những khó khăn mà họ đang gặp phải.

Làm sao để hỗ trợ một người vừa trải qua một sự việc sang chấn?

Những điều sau đây có thể giúp hỗ trợ một người vừa trải qua sang chấn:

• Trò chuyện - Dành thời gian trò chuyện để họ nói với bạn về những điều họ đã trải qua.
• Lắng nghe - Để họ nói, và đừng cắt ngang câu chuyện hoặc chia sẻ những kinh nghiệm riêng của bạn.
• Đưa ra các câu hỏi chung chung – Nếu bạn phải hỏi, hãy cố gắng đặt ra các câu hỏi chung, không mang tính phán xét. Ví dụ, bạn có thể hỏi “Bạn đã nói với ai khác về chuyện này chưa?” hoặc “Tôi giúp bạn tìm thêm sự hỗ trợ, được không?’

Bạn nên cố gắng tránh:

• Nói rằng bạn hiểu cảm giác của họ – Ngay cả khi bạn từng trải qua tình huống tương tự, trải nghiệm của mỗi người sẽ rất khác nhau. Sự so sánh có thể không mang lại ích lợi gì.
• Nói rằng họ may mắn vì vẫn còn giữ được mạng sống – Những người trải qua các sự kiện sang chấn thường không cảm thấy may mắn gì. Thông thường, họ cảm thấy tội lỗi vì vẫn giữ được mạng sống khi người khác đã chết.
• Đánh giá thấp trải nghiệm của họ – Tránh đưa ra ý kiến rằng sự việc có thể đã tồi tệ hơn, kể cả khi bạn đang muốn an ủi họ. Điều này khiến họ cảm thấy như thể các cảm xúc của họ là không chính đáng.
• Đưa ra những đề xuất không giúp ích gì – Tránh đưa ra các đề xuất, cho dù bạn thấy rằng những đề xuất này từng có tác dụng với bạn trong quá khứ. Mỗi người mỗi khác và thường thì họ đã thử làm điều mà bạn đang đề xuất.

Trợ giúp khác

Thông tin về chứng PTSD

Hiệp hội Sang chấn Tâm lý Anh quốc  – ở đây, bạn có thể tìm thấy tập hợp các tài liệu chứa những thông tin hữu ích dành cho công chúng và các chuyên gia y tế liên quan đến các Phản Ứng Căng Thẳng Hậu Sang Chấn.

Tổng quan về chứng Rối loạn Căng thẳng sau Sang chấn, Dịch vụ Y tế Quốc gia Anh quốc (PTSD, NHS) – thông tin này đến từ NHS có đề cập đến chứng PTSD

Tổng quan về chứng Rối loạn Căng thẳng phức tạp sau Sang chấn, Dịch vụ Y tế Quốc gia Anh quốc (PTSD, NHS) – Thông tin đến từ NHS có đề cập đến chứng PTSD phức tạp

Chứng PTSD, Tổ chức từ thiện về Sức khỏe Tâm thần Mind – tổ chức từ thiện Mind có thông tin về chứng PTSD và chứng PTSD phức tạp

Bạn bè và gia đình có thể giúp đỡ như thế nào? Tổ chức từ thiện Mind – Thông tin này nêu ra những ý tưởng về cách giúp đỡ những người mắc chứng PTSD mà bạn biết

Địa chỉ liên hệ hữu ích, Tổ chức từ thiện Mind – Trang này có đường dẫn đến những tổ chức từ thiện và tổ chức khác hỗ trợ những người mắc chứng PTSD

Những tổ chức từ thiện giúp đỡ những người mắc chứng PTSD

Dưới đây là tên các tổ chức từ thiện trợ giúp đỡ những người mắc chứng PTSD hoặc trải qua sự kiện sang chấn:

PTSD Anh quốc – Một tổ chức từ thiện của Anh, chuyên nâng cao nhận thức về chứng PTSD

Tổ chức Chiến đấu chống chứng Căng thẳng - tổ chức từ thiện của Anh chuyên hỗ trợ sức khoẻ tâm thần cho các cựu binh.

Cruse Bereavement Care – một tổ chức từ thiện chuyên hỗ trợ người mất đi người thân ở Anh, Wales và Bắc Ireland

Cruse Bereavement Care Scotland – một tổ chức từ thiện thúc đẩy sức khỏe cho người mất đi người thân ở Scotland

Nạn Hãm hiếp – có ba tổ chức từ thiện hỗ trợ những nạn nhân bị hãm hiếp ở Vương quốc Anh:

• Nạn Hãm hiếp – Anh & Wales
• Nạn Hãm hiếp – Scotland
• Nạn Hãm hiếp– Bắc Ireland

Hỗ trợ nạn nhân – có ba tổ chức từ thiện hỗ trợ các nạn nhân của tội phạm hoặc của các sự cố đau thương ở Vương quốc Anh:

• Hỗ trợ Nạn nhân – Anh & Wales
• Hỗ trợ Nạn nhân – Scotland
• Hỗ trợ Nạn nhân – Bắc Ireland

Công trạng

Các thông tin này được Ban biên tập Tương tác Công chúng của Đại học Tâm thần học Hoàng gia (PEEB) biên soạn. Thông tin phản ảnh bằng chứng tốt nhất hiện có tại thời điểm soạn tin. 

Lời cảm ơn đặc biệt xin gửi đến Hiệp hội Điều trị chứng Rối loạn Căng thẳng sau Sang chấn Anh quốc (PTSD UK), đã hỗ trợ góp ý cho tài liệu này.

Chuyên gia biên tập: Giáo sư Neil Greenberg 

Nguồn tham khảo đầy đủ cho tài liệu này được cung cấp khi có yêu cầu.

Xuất bản: Tháng 11/2021

Hạn chót đánh giá: Tháng 11/2024

© Đại Học Tâm Thần Học Hoàng Gia (Royal College of Psychiatrists)